THƠ THẬN NHIÊN. ‘CHÔN BẢ ĐÂU BÂY GIỜ?’

Nguyễn Thị Thảo An

‘Biển Chết’. Hình Internet

Tôi là người bảo thủ. Loại bảo thủ bẩm sinh! Hồi nhỏ, những người chung quanh thường gọi trêu tôi là “bà cụ non”. Tôi không ưa lũ con nít, chúng ồn ào quá đỗi. Có một lần tôi cố bắt tụi nó ngồi im, chúng nó hỏi, ngồi im để làm gì? Tôi nói, thì để suy nghĩ. Chúng lại hỏi, suy nghĩ về cái gì? Rồi cả đám phá ra cười. Hơi bối rối, nhưng tôi nhận ra sự vô lý của mình ngay. Tôi thích ngắm chúng nó chơi đùa, thích ngắm con đường đất đỏ đang lượn mình trong nắng, thích ngắm mây chiều, thích nghe tiếng chuông nhà thờ thong thả rơi xuống không gian, thích ngắm những sợi tơ trời la đà trôi trong nắng như 2 câu thơ mà bất chợt mấy mươi năm sau tôi mới bắt được trong thơ Tô Thùy Yên.

“Ta về như sợi tơ trời trắng

Chấp chới trôi buồn với nắng hanh.”

Mọi người nói đúng. Quả, tôi già từ hồi bé.

Tôi thích chơi với người già, nghe họ kể chuyện. Mê sách, cứ vớ được cuốn sách nào cũng nghiền ngẫm, quên cơm. Tôi nhớ hồi học lớp ba, tôi lén giấu cuốn quốc văn lớp Đệ Ngũ của bà chị để vừa đi đường vừa đọc. Đọc đi đọc lại bài thơ Đạo Phùng Ngã Phu của Thôi Tử Ngọc mà mắt tôi đỏ hoe. Tôi phải đứng chờ bên lề đường đợi mắt khô và hết đỏ mới dám về nhà.

”Một con người thất thểu,

Áo rách nón tơi bời

Chợt từ phía nam lại,

Cùng ta năn nỉ lời.

Ta hỏi: "Bác buồn gì?"

Thưa rằng: "Tình cảnh tôi,

Nhà nghèo làm thầy thuốc.

Lên Kinh mong cầu tài,

Kinh đô chẳng ai ốm.

Thầy thuốc như núi đồi,

Cùng kế phải quay về.

Đường mây nghìn dặm khơi,….” (bản dịch của Trúc Khê)

Bài thơ thể Cổ Phong, lời thơ giản dị, nhưng cái hình ảnh “Thầy thuốc như núi đồi” kia cứ ám ảnh tôi mãi. Làm sao một đứa bé 8 tuổi mà cảm được cảnh ngộ của ông thầy lang nhà quê này? Chính tôi cũng không giải thích nỗi.

Thơ là tiếng than lớn nhất của nhân loại. Không có một bài thơ nào mà không ẩn chứa một lời than. Ở những xứ nghèo, thơ càng nở rộ. Phải nói trong lịch sử nước nhà chưa có thời nào người ta làm thơ nhiều như thời này. Thơ trong nước được chính quyền nâng thành chính sách, có biên chế, có tổ chức. Chính quyền coi thơ là vũ khí, nên đưa vũ khí tận tay nhân dân. Một bà chị tôi, từ nhỏ vốn không ưa sách vở, thế mà cũng trở thành hội viên của Hội thơ phường.

“Chị vào Hội thơ để làm gì?”

“Ầy, lâu lâu họ tổ chức ra mắt thơ, nghe đọc thơ, được mời ăn uống, đôi khi còn tổ chức đi du lịch miễn phí nữa. Vào hội, không nhất thiết phải làm thơ.”

Khi thơ trở thành chiến dịch thì thơ biến chất.

Tôi còn nhớ vài năm trước, báo chí trong nước quảng cáo Hội thơ đầu Xuân rầm rộ như một ngày lễ lớn. Chung quanh khu vực Văn Miếu người ta treo một dọc những lá phướn đỏ phất phơ ghi tên tác phẩm và tác giả. Về sau người ta kêu gọi làm mới thi ca, nhiều chiêu làm nổi, có nhà thơ lên sân khấu đề thơ trên giấy toilet. Họ thả cuộn thơ toilet bay trên sân khấu như trẻ con thả diều… Lúc đó thì thơ tắt thở.

Thơ tắt thở nhưng thơ không chết. Những thứ thơ cần lăng xê, cần chiêu trò, cần làm nổi đã chết.

Ở hải ngoại, mấy mươi năm qua thơ cũng nở rộ. Hầu hết bạn bè chung quanh đều trở thành nhà thơ. Cũng dễ hiểu, nỗi buồn quốc phá gia vong, nỗi hiu quạnh nơi xứ người, nỗi cô đơn, thất chí,… trở thành mảnh đất màu mỡ cho thơ.

Đất mới, người cũng mới. Người Việt ở nước ngoài không giống người trong nước nữa. Thơ là tâm hồn nên thơ cũng phải mới. Nhưng cái gọi là Thơ Mới thời Thế Lữ, Xuân Diệu,.. bây giờ đã quá cũ. Thơ tự do biến thành tự do tuyệt đối. Người ta muốn làm mới thi ca. Một loạt thơ đổi mới ra đời như thơ đa đa, thơ xóc đũa, thơ xuống hàng, thơ không hàng, thơ không câu, thơ một chữ, thơ không vần, thơ xuôi,… tràn đầy mặt báo. Những loại thơ này nay đã mất tăm. Thời gian sàng lọc đi tất cả.

Tham vọng để thơ Việt bắt kịp với trào lưu thế giới, thơ Hậu Hiện Đại, thơ Tân Hình Thức ra đời. Những nhà thơ trẻ theo trường phái này không ít. Nhưng thơ chỉ là lời tự thán nếu không có bạn thơ. Nhà thơ đông đảo nhưng bạn thơ thưa dần. Bây giờ người ta nhắc tới thơ thường buông lời rẻ rúng, nhất là khi giới thiệu một những bài Hậu Hiện Đại hay Tân Hình Thức.

Vì sao?

Nhu cầu Đổi Mới Việt Nam không chỉ cần thiết riêng phương diện chính trị, mà hầu như mọi mặt, mà thơ cũng là một nhu cầu thiết yếu trong văn hóa, bởi thơ chính là tâm hồn của dân tộc. Tâm hồn cũ làm sao điều khiển được một thân xác mới? Nhưng làm thế nào chấp nhận được một bài thơ mới? Đó là điều nan giải. Muốn hiểu thơ Hậu Hiện Đại là gì thì phải hiểu Chủ Nghĩa Hậu Hiện Đại là gì? Mà tâm lý bây giờ cái gì bắt đầu bằng hai chữ “Chủ Nghĩa” thì thiên hạ thối lui ngay. Hơn nữa, ba chữ Hậu Hiện Đại đã thấy ngay sự vô lý của nó. Thời Hiện Đại chưa qua, Hậu Hiện Đại chưa tới, nó làm cho người ta liên tưởng ngay cái tựa đề của cuốn phim Back To The Future của Mỹ. Phim rất hay. Bạn nào chưa hiểu Hậu Hiện Đại là gì, xem phim này ắt sẽ hiểu. Làm thế nào một nhà thơ sống không qua Thời Hiện Đại mà có thể làm thơ ở thời Hậu Hiện Đại? Ba chữ Hậu Hiện Đại, hay Back To The Future thật ra không quá bí hiểm như cái tên của nó. Trong 10 năm trở lại đây, các lý thuyết đó đã được giới thiệu rộng rãi ở trong nước. Nhưng điều sai lầm là nó được giới thiệu một cách rất phức tạp, mù mờ, lạc hướng, cũng không có dẫn chứng. Lỗi không phải của người dịch mà ở một loạt tài liệu từ Jonh Barth, Charles Jencks,  U.Eco, G. Valtimo, G. Durand, hay Ihab Hassan, J.F. Lyotard, J. Baudrillard.

Có một lời khuyên dành cho bạn thơ, nếu đọc các tài liệu này trong vòng 10 hàng mà không hiểu thì nên ngưng, tránh bị “tẩu hỏa nhập ma”.

Như đã nói, vì tính bảo thủ bẩm sinh nên tôi ưa cũ, ghét mới. Mà hơn nữa, chính vì không tìm được bài nào hay cả. Cái hay đủ để thuyết phục mình. Thơ Hậu Hiện Đại thường có khuynh hướng thời thượng, tô vẽ những triết lý siêu hình bí hiểm bằng các ẩn dụ hoa hòe. Ví dụ : “Tôi tìm lại mình trong những giấc mơ cong queo hình vỏ quế », hay « lọt qua kẽ tay, tôi muốn nhoài người ra biển lớn

tìm mình. »

Mấy câu thơ này làm tôi sực nhớ đến Huỳnh Tuấn Kiệt, võ sư xẹt điện, trên mạng đang sôi nổi tranh nhau tìm kiếm ông này, không biết giờ ông ở đâu ?

Đừng trách người ta dị ứng với mấy chữ Hậu Hiện Đại hay Tân Hình Thức. Nghe tới là tránh xa.

Nhưng liệu có phải hiểu được Chủ Nghĩa Hậu Hiện Đại mới “cảm” được một bài thơ Hậu Hiện Đại chăng? Chúng ta không hiểu Đường Luật cũng có thể thấy cái hay của một bài thơ Đường mà. Bài này không có ý định giải thích cho bạn hiểu về Hậu Hiện Đại vì ngoài chủ đề. Xin dành một dịp khác. Tôi chỉ muốn giới thiệu một bài thơ theo khuynh hướng này. Bài “Chôn bả đâu bây giờ?” thơ của Thận Nhiên.

Năm ngoái, tôi đọc bài “Chôn bả đâu bây giờ?” trên net. Đọc rồi bỏ, không copy để dành như thường lệ. Cư dân mạng đang truyền cho nhau bài thơ của cô giáo Lam, “Đất nước mình ngộ quá phải không anh?”, kiểu thơ 8 chữ, vần điệu dễ thuộc. Trong thảm họa môi trường ở Việt Nam, cá chết và biển chết, vậy mà bài thơ của Thận Nhiên, câu hỏi của Thận Nhiên là một câu hỏi lớn lại ít ai đoái hoài.

Tôi không biết Thận Nhiên ngoài đời. Trên net ghi, “Thân Nhiên tên thật là Tôn Thất Thiện Nhân, sinh năm 1962 ở Đồng Nai. Là nhà thơ, kiêm dịch giả. Có thi phẩm do nhà Xuất bản Nam Đàn ấn hành.” Trên VNExpress có đăng bài phỏng vấn Thận Nhiên khi nhà thơ quyết định ở lại Việt Nam. Lý do là vì tình yêu. Trong bài phỏng vấn có đoạn như vầy:

“- Một nhà thơ nữ vẫn đi chung với anh mới là lý do chính khiến anh ở lại, anh nghĩ sao?

- Tất cả các lý do đều chính. Cô ấy là người tôi yêu quý và hiện nay đang giúp tôi cùng dịch sách. Cô ấy chính là "Tổ quốc" của tôi và tôi muốn được viết hoa sang trọng hai chữ ấy.

- Và anh có định mang "Tổ quốc" đi theo không?

- Tổ quốc không thể mang đi. Tổ quốc chỉ níu ta ở lại thôi.”

Nhưng rồi cuối cùng Thân Nhiên một lần nữa lại bỏ “Tổ Quốc” ra đi.

Năm ngoái, tôi gặp Thận Nhiên trong nhà Tô Thùy Yên ở Houston. Một buổi họp mặt văn nghệ có nhiều khách từ xa tới. Thận Nhiên chở nhà thơ Nguyễn Xuân Thiệp từ Dallas xuống. Tác giả Đàn Bách Kiếm tình nguyện đưa đón nhóm chùng tôi từ phi trường. Chuyện gặp anh Bùi Huy (Tô Thẩm Huy, Đàn Bách Kiếm) rất thú vị. Đi chung với anh Đàn Bách Kiếm cũng như đi với một quyển tự điển Hán Học vậy. Trên xe, Đàn Bách Kiếm vừa lái vừa đọc thơ. Ba bài thơ say của anh khiến một người “chuyên tu” như tôi cũng muốn phá giới mà “nhậu” một bữa. Trong bài này phải gác ĐBK lại, có dịp sẽ kể hầu bạn đọc.

Thấy Đàn Bách Kiếm, tôi phán ngay một câu, “Tài xế” của mình “ngon lành” hơn “tài xế” của ông Thiệp nhiều. Thật ra đó là câu nói đùa. Ý định của tôi là muốn “trêu” Thận Nhiên cho… bõ ghét. Đem “Em” mà ví với “Tổ Quốc” làm tôi bị shock.

Trưa hôm sau, Thận Nhiên tới. Tôi ngớ người ra, nhà thơ không giống như tôi tưởng tượng. Thận Nhiên trẻ lắm. Áo sơ mi xanh, màu xanh của biển, quần Jeans bạc thếch, vai quàng máy ảnh, mặt mày rất bụi. Nếu gặp ở quán xá, chưa chắc tôi dám tới gần. Hầu như Thận Nhiên không nói tiếng nào suốt ngày hôm đó.

Đám văn nghệ sĩ rôm rả ngoài hiên nhà của Tô Thùy Yên. Mái hiên này tôi đặt tên nó là Thính Vũ Hiên. Chắc hẳn nhà thơ Tô Thùy Yên nghe mưa rơi cũng dưới mái hiên này. Nhưng hôm đó mái hiên không đủ sức chứa những câu chuyện trên trời dưới đất của chúng tôi.

Buổi tối, trong gian nhà nhỏ, mọi người thay phiên nhau đọc thơ. Thận Nhiên cũng đọc bài thơ, “Chôn bả đâu bây giờ?” Một phát giác làm tôi kinh ngạc hẳn. Nghe thơ cảm nhận hoàn toàn khác với lúc đọc trên văn bản. Tác giả giống như đang “xuất khẩu thành thơ”, bài thơ dùng toàn ngôn ngữ đường phố, giọng đọc chính là giọng nói, sôi nổi như còn trên bàn “nhậu”. Trời ơi, tôi phát giác ra, loại thơ này bạn thơ phải nghe chứ không nên đọc. Hàng chữ không đủ diễn tả hết ý thơ. Cả bài thơ này quy về một câu hỏi. Câu hỏi là cũng chính là tựa đề của bài thơ. “Chôn Bả Đâu Bây Giờ?”

Bả là ai? Bả là biển. Cái biển là tên gọi gần bờ. Ngoài cõi mênh mông kia, có cái tên văn chương hơn, Đai Dương.

Hãy nghe Thận Nhiên kể, chuyện như mới ngày hôm kia. Với giọng rất ư tiếc nuối…một bữa nhậu toàn là hải sản.

“hãy nhớ lại lần sau cùng

tụi mình ăn cá

ăn cua

thử tưởng tượng

lần đó thật sự là lần cuối cùng

đó là khứa cá cuối cùng

con mực cuối cùng

cái đầu con mắt cái mang cái xương

cái vòi cái càng cuối cùng

vị tanh vị ngọt cuối cùng

trong suốt phần đời còn lại

hãy nhớ lại lần sau cùng

tụi mình tắm biển

vị mặn của gió và muối

liếm trên da

như trong chuyện cổ tích”

Có ai ngờ, chỉ ít ngày sau. Ngày 10 tháng 4 năm 2016, thảm họa môi trường ập tới. Bãi biển tràn ngập xác cá, hàng triệu triệu con, trải dọc suốt cả một vùng duyên hải miền Trung.

“giờ thì con cá đã qua đời

con mực qua đời

con ốc qua đời

con sứa qua đời

con ghẹ qua đời

con tôm qua đời

bạch tuộc qua đời

cá voi qua đời...

tóm lại

con đéo gì sống dưới nước cũng ngộ độc qua đời

vì biển cũng qua đời”

Lần đầu tiên tôi nghe người ta chửi thề trong thơ. Mà chửi quá đúng. Đáng chửi, phải chửi. Sự phẫn nộ xưa nay vốn kìm hãm trong thơ, Thận Nhiên là người đầu tiên nhảy qua giới hạn đó.

Phẫn nộ không chưa hết, giọng nhà thơ buồn rầu báo tin, phải làm đám tang thôi. Cá, cua, tôm, sứa, mực, bạch tuộc, cá voi,… sống dưới biển nhưng chết ở trên bờ. Hết rồi một thời tang bồng hồ thỉ, vẫy vùng sóng nước. Đám tang nghi thức trang trọng như buổi tiễn đưa những thân bằng quyến thuộc về nơi an nghỉ cuối cùng.

“tụi mình phải làm một cáo phó

thông báo về tang lễ

đặt ở mọi phi trường bến cảng đường phố

đăng trên mọi diễn đàn như sau:

cáo phó

chúng tôi vô cùng đau đớn báo tin

những thân nhân của chúng tôi:

nguyễn văn cá

huỳnh thị lệ cua

đinh tấn mực

phạm thế ghẹ

lê văn bạch tuộc

trương quý tôm...

đã lần lượt tạ thế từ đầu tháng tư năm 2016

hưởng dương rất ngắn

linh cữu quàn tại tư gia từ Vũng Áng đến Cà Mau

lễ động quan lúc 6 giờ sáng ngày 7 tháng 6 năm 2016

(ngày canh thân tháng giáp ngọ năm bính thân)

an táng trong lòng bà trần thị biển

cũng đã qua đời

tang gia cùng kính báo

trưởng nam...

thứ nam...

trưởng nữ...

thứ nữ...

(vui lòng điền tên vào chỗ thích hợp)”

Tại sao trong cáo phó, con cá họ Nguyễn, con cua họ Huỳnh, con mực họ Đinh, con ghẹ họ Phạm, bạch tuộc họ Lê,.. Bởi vì chúng nó đều là con cá của Việt Nam, con cua của Việt Nam, con tôm của Việt Nam, con mực của Việt Nam cả đấy. Những cái họ này cũng là được ghép từ họ của hàng ngũ lãnh đạo đương thời. Thủ phạm gây ra cái đại tang này. Có phải tác giả đang tiên báo cái chết này là tiền đề cho một cái chết khác?

Chôn cất long trọng như vậy, nhưng cuối cùng vẫn chưa êm. Vì biển cũng chết nữa.

“tụi mình phát tang

tụi mình động quan

tụi mình di quan

tụi mình kèn ma ò í e đưa đám

tụi mình hạ huyệt tụi mình xuống nghĩa trang

xác mai táng trên bờ hồn an nghỉ dưới biển

tưởng vậy là êm, mà rồi vẫn kẹt

cái thi hài bà nội trần thị biển

giờ chôn bả ở đâu?”

Biển chiếm 70% bề mặt của địa cầu. Lất đất đâu mà chôn “bả” đây?

Câu hỏi vốn không có câu trả lời.

Nhưng nan đề này khiến người ta liên tưởng những cái chết khác.

Biển chết thì đất chết.

Việt Nam trong cơn hấp hối.

Bạn thơ ơi!

NGUYỄN THỊ THẢO AN

Atlanta, July 23. 2017