Mặc Đỗ
Hình 1: chân dung Mặc Đỗ,
photo by Trần Cao Lĩnh
Ngô Thế Vinh quý mến,
Tôi gửi Vinh bài viết này để Vinh, người duy nhất đọc, sau đó
cất giữ kỹ chờ tới khi thân xác tôi đã ra tro sẽ cho một báo nào Vinh xét nên để
đăng. Nếu tình cờ khi đó có báo làm một số chủ đề về đời văn của tôi, bài này đứng
chung với những bài khác, thì đẹp nhất.
Từ bao nhiêu năm nay tôi muốn viết ra nhưng thấy buồn quá,
mãi tháng trước tôi nghĩ nên viết khi cái đầu còn thật tỉnh, viết rồi suy nghĩ
biết Vinh thật tình với tôi và hiểu làng báo và những người làm báo nên trao
tay Vinh. Vinh vui lòng nhận gửi gấm cuối đời của tôi... Mặc Đỗ
Hình 2: Di bút Mặc Đỗ gửi
Ngô Thế Vinh
cùng với di cảo "Mộng
Một Đời", sau này được biết
"Mộng Một Đời"
đã được nhà văn Mặc Đỗ cho phổ biến trước đó.
[tư liệu Ngô Thế Vinh]
Một chú bé lớn
lên hai vai đeo hai thứ ngôn ngữ, ngôn ngữ mẹ dĩ nhiên và một ngoại ngữ tình cờ
quen khá sớm. Đồng thời lọt tai cũng khá sớm là những tình tiết trong truyện
Tàu. Quốc văn, Pháp văn cùng với Truyện in dấu sâu và đậm trong cuộc đời chú bé
đó. V ì mê thích nghe đọc truyện từ khi chưa biết đọc cho nên bắt đầu đi học
chú bé đã ham học để được đọc nhiều. Ngày một thêm quen đọc tự nhiên mọc trong
đầu chú bé, tuần tự theo tuổi lớn, ước vọng rồi đây cũng sẽ viết.
Có hai sự việc xảy ra trong dịp Hè sửa soạn
lên trung học, việc thường ngày dễ quên đi nhưng hầu như định đoạt tương lai
chú bé. Thằng bạn thân con một gia đình Pháp ở gần nhà đi nghỉ mát, chú bé vắng
bạn chơi, quanh quẩn ở nhà chả biết làm gì, trên mặt tủ có một cuốn sách mỏng
khổ nhỏ, cầm sách ra vườn tới ngồi gốc cây đọc. Thấy nhan đề trên bìa sách chú
bé đã toan đem trả lại trên mặt tủ nhưng tò mò thử đọc vài trang, rồi mê mải đọc
hết hơn hai mươi trang chữ nhỏ kể nỗi khổ của một cô gái, bơ vơ về nhà chồng,
trải qua bao nhiêu là xét nét, bắt bẻ của bà mẹ chồng và hai cô chị chồng. Cũng
phải đợi một ngày sau chú bé mới có dịp hỏi Mẹ và được Mẹ cho biết về những cảnh
làm dâu khá thông thường trong xã hội ta thời đó ở tỉnh hay quê. Không phải một
lần bà mẹ nói hết, rất nhiều dịp sau đó hai Mẹ con ngồi gốc cây Mẹ kể con lắng
tai.
Việc thứ hai xảy đến sau ngày chú bé vắng
bạn và bắt được cuốn sách lạ. Thằng bạn trở về nhà, hai đứa lại thường gặp
nhau. Một buổi trưa hai đứa ngồi đánh cờ ô-vuông trên lầu trong phòng bạn chợt
chú bé nghe vọng từ dưới sân sau lên giọng hò Huế. Chú bé lắng tai câu được câu
chăng nhưng cũng nghe rõ một câu: ‘Chiều chiều ra đứng ngõ sau/Trông về quê mẹ
ruột đau chín chìu.’
Câu hò rất buồn thức động trong tim chú
bé những điểm đã được Mẹ kể cho nghe về cảnh làm dâu. Tiếng hò cứ như là sự thật
hiển hiện từ miệng một nàng dâu bị tách biệt với gia đình mẹ.
Ngay sau khi từ nhà bạn trở về chú bé tìm
Mẹ, nói chắc nịch với Mẹ: Lớn lên con sẽ viết truyện, viết về những cảnh làm
dâu. Đáp lời Mẹ nhắc phải theo nếp nhà học hành đến nơi rồi mới chọn một nghề
nào, chú bé hứa sẽ chăm học để có một căn bản kiến thức đã. Tuy nhiên giọng hò
trưa đó đã đưa lời phong dao vút cao trong trí nhớ, ám ảnh mãi, song song với cố
gắng học tại trường.
Trong khi chăm
chỉ thâu thái kiến thức trong sách vở chú bé cũng tìm đọc truyện để gom góp hiểu
biết về nghề viết qua nghệ thuật của những tác giả truyện. Cộng với lời giảng của
thày ở trường qua những tác phẩm trong chương trình học, chú bé học được thêm do
ham mê đọc nhiều truyện Pháp văn và Pháp dịch trên những kệ sách ở nhà. Đồng thời
chú bé cũng ham đọc báo Việt ngữ và nhớ được khá nhiều chi tiết về đời sống
trong những tin hằng ngày. Hồi chú bé mới lên trung học nhật báo nhà mua là tờ
Trung-Bắc Tân-Văn. Cơ duyên đưa tới mắt chú bé một cơ hội học ảnh hưởng mãi tới
đời văn sau này. Trong một thời gian dài chừng cả năm, mỗi sáng mở hai trang giữa
của tờ báo bốn trang chú bé đều thấy một ô vuông giữa mấy cột tin ngắn trên
trang 2, ô vuông quảng cáo cho cuốn sách tựa đề ‘Mặt-Nạ Cộng-Sản.’ Chú bé hỏi
anh được chỉ rằng ‘Cộng-Sản’ dịch từ Pháp communisme, lớn lên sẽ hiểu rõ. Đã tò
mò hỏi chú bé càng tò mò hơn bèn đến trường hỏi thày.
May mắn chú bé hỏi đúng một thày rất quan
tâm tới communisme. Gần trọn một buổi sáng thứ năm trò đến tận nhà thăm thày để
hỏi. Thày lấy từ trên kệ xuống một cuốn sách đưa tay chú bé và bảo cuốn sách được
quảng cáo là bản Việt dịch của cuốn này, cuốn này lại là bản Pháp dịch của
nguyên bản Đức văn, nhưng tác giả lại là một người Bỉ. Thày giảng rất kỹ về ý
niệm cộng sản được đề ra từ xa xưa lắm lắm nhưng mới được đem ứng dụng từ đầu
thế kỷ Hai Mươi với những áp dụng chẳng tốt đẹp còn quá xa với ý nghĩa ban đầu.
Thày cho mượn sách đem về đọc và hẹn đọc xong sẽ trở lại thày nói chuyện nữa.
Trò đem sách về đọc kỹ, sáng thứ năm tuần sau đến nhà thày trả sách cùng với thắc
mắc: Nhan đề cuốn Pháp dịch không giống trên cuốn Việt dịch với tựa đề Le
Masque du Communisme, phải chăng hai cuốn khác nhau. Thày cầm sách mở trang bìa
chỉ một hàng chữ nhỏ: Tựa đề nguyên tác Đức ngữ Moskau Ohne Maske bản Pháp ngữ
dịch sát Moscou Sans Voiles chỉ thay Maske bằng Voiles văn vẻ hơn, đúng điệu
Pháp văn. Bản Việt dịch đổi hẳn ra Cộng Sản dễ hiểu hơn đối với độc giả Việt-Nam.
Tiếp theo thày bày cho trò hiểu dụng ý của tác giả: Thời âm mưu cướp quyền Nga
hoàng những người sôviết Nga có tờ báo chui mang tên Pravda (Sự thật) phơi trần
tệ trạng của chính quyền. Lật đổ Nga hoàng rồi Pravda trở thành cơ quan tuyên
truyền chính thức. Tác giả bóc mặt nạ che đậy những sự thật kể trong sách ngụ ý
nói chế độ sôviết cũng đầy những sự thật tương tự thời Nga hoàng. Sự thật bị
Pravda đả kích của thời xưa và sự thật sôviết của thời sau đều là sự thật. Chú
bé ra về ngẫm lời giảng của thày cứ lẩm nhẩm mãi: sự thật thật. Ý nghĩa của ba
chữ đó theo mãi bước đường trở thành nhà văn, trong trí nhớ từ tuổi nhỏ cho tới
khi thành người lớn. Sự thật nào cũng là sự thật, khi viết ta cứ bày ra những mắt-thấy
tai-nghe, mô tả rõ sự thật.
Chủ ý đi tìm sự thật để viết vào truyện
đã khiến chú bé, cho tới khi trở thành một người trai khôn lớn, dồn hết mỗi thời
gian ngoài học đường vào đi đây đi đó quan sát đời sống và cảnh trí trên một phần
lớn miền Bắc. Với chiếc xe đạp khá nhẹ-kí đạp tới những nơi gần, xa hơn thì đưa
lên mui xe-hàng hay toa hạng tư xe-lửa rồi đạp tới nơi gần quanh, chú bé gặp
người và ghi nhớ cảnh. Đây đó vùng đồng bằng, quá lên trung du và, cũng có mấy
lần có thể ở lại lâu, leo lên mấy địa điểm Đông-Bắc như Móng-cái, Lạng-sơn,
Tây-Bắc như Lào-cai vào sâu tận Chapa. Đáng kể trong nhiều dịp đi đây đó có những
cơ hội đến thẳng nhà quen hay được người quen giới thiệu và được nghe nhiều, biết
nhiều chuyện, gặp chính những đương sự. Thu góp tài liệu không ghi nhớ trong mắt
trong tai mà thôi, người trai tự bày phương pháp viết hết ra giấy trong những
cuốn vở học trò ‘Cent pages’ rất phổ thông thời đó, những cuốn bìa xanh ghi về
vùng tỉnh nhỏ và thôn quê, bìa đỏ dành ghi mắt tò mò và tai lắng nghe tại thành
phố. Ghi chép hết sức chi tiết, chẳng hạn như có một cuốn riêng ghi tên chữ và
tên tục của mỗi làng xóm đi qua. Trong nhiều ngày ở lâu một dịp nghỉ Hè tại Đồng-đăng,
thị trấn gần Lạng-sơn sát biên giới Trung-Hoa với ải Nam- Quan, người trai quen
thân với một cô gái Thổ. Một chiều đứng bên góc mận chi chit quả cô gái hái quả
mận chín cắn một nửa rồi đưa tới môi bạn và hát lên câu phong dao: ‘Mác mận đây
kin quá mác mòi’ (Quả mận ăn ngon hơn quả mơ).
Lẽ tất nhiên bạn ăn nửa trái của mình, và
nhớ mãi mùi vị của câu phong dao, cũng như những chi tiết khác trong những dịp
đi thu góp tài liệu để dành viết. Hơn mười năm từ trung học lên hết đại học người
trai tích tụ được một kho tài liệu ghi chép, và cất giữ như sách báo, tất cả chất
đầy dưới gậm giường sắt cao cẳng mỗi đêm ngủ.
Vừa xong đại học người trai có một công
việc thích hợp tại miền Nam. Nhận việc người trai có chỗ ở riêng, một villa nhỏ
không mất tiền thuê, và hằng tháng chương mục ở Đông-dương Ngân-hàng lại khá
no. Hơn thế nữa thời giờ ngoài việc còn rộng để trau giồi khả năng thành nhà
văn, mục đích chính trong đời. Để có thể viết người trai cần tập cho có một văn
phong riêng và một vốn chữ Việt dồi dào. Từ điển Hán-Việt Đào-Duy-Anh 605 trang
được người trai hầu như học thuộc. Luyện văn phong người trai chọn phương pháp
đúng nhất là dịch văn ngoại qua Việt văn. Mới đầu dịch từng đoạn ngắn sau chuyển
qua cách khó hơn là dịch toàn truyện. Gọn gàng từng truyện Pháp hay Pháp dịch
được chuyển qua Việt văn, chồng chất sau những năm học tập. Vụ tập này sau được
thiên hạ coi như một thành công trong nghề viết của người trai. Mải mê học chữ
và luyện văn người trai không quên những dự tính sẽ dùng kho tài liệu đã thu
góp. Kỹ thuật viết của những tác giả truyện đã dịch giúp khá nhiều vào việc
hoàn thiện trong đầu những cấu trúc cho năm truyện dài dự định sẽ viết.
Hình 3: Di cảo "Mộng
Một Đời" với 3 trang đánh máy và thủ bút Mặc Đỗ:
"Vinh giữ bản này làm
kỷ niệm" [tư liệu Ngô Thế Vinh]
Trở lại trước
khi dời Hànội vào Nam nhận việc vấn đề lớn của người trai là thu gọn và cất giữ
kho tài liệu dưới gầm giường ngủ. Người trai đến phố Hàng-Hòm tính mua một cái
thùng gỗ lớn bắt gặp hai cái thùng bề ngoài cũ nhưng rất chắc chắn lại có khóa
tốt với đủ hai chiếc chìa khóa của mỗi thùng. Nhà hàng cho biết đó lả thứ hòm
tư trang réglementaire của binh sĩ Pháp. Tuy cũ nhưng khá rẻ người trai mua liền
hai cái hòm lính, đem về xếp vừa đầy chỗ cho mớ tài liệu. Hai chiếc hòm được gửi
lại nhà cha mẹ. Bà Mẹ bấy lâu vẫn để mắt dõi theo công khó chuẩn bị viết truyện
của cậu cưng, hai hòm tài liệu sẽ được Mẹ lo cất giữ cho.
Bao nhiêu là thay đổi lớn đã xảy ra trên
đất nước từ sau ngày người trai dời Hànội. Khi người trai trở lại bộ mặt thành
phố thân yêu cũng không thay đổi mấy ngoài sự hiện diện khác xa trước của đông
binh lính Pháp, khá nhiều bộ mặt Phi-châu.
Về
tới nhà bà Mẹ đã sẵn đợi. Con chưa kịp chào, mẹ chẳng nói, hai Mẹ con ôm nhau.
Mẹ bỗng òa một tiếng khóc, bốn dòng nước mắt chan chứa nặng muối mặn vì chuyện
mất mát do nửa ngôi nhà bị cố ý đốt cháy người con đã được cho biết từ trước.
Đám cháy bạo tàn âm ỷ trong mấy ngày, khi bộ đội rút khỏi Hànội, đã thiêu rụi
hai cái hòm tài liệu cùng với những đồ vật quý khác của gia đình. Mẹ từng quý
báu lượng giá bao nhiêu năm công lao của con, trong khi con hiểu rõ chẳng còn
cách chi viết ra được những ấp ủ, không riêng về thân phận những bà mẹ, những
chị em gái khổ, nâng niu trong dự định viết. Sau nhiều kinh nghiệm đã học được,
qua những tác phẩm đã đọc, người trai cần đề ra, với bao nhiêu chi tiết đã gom
góp, những cảnh đời lớn trong đó thướt tha những bóng dáng nữ. Trong đầu hai mẹ
con lúc đó chỉ còn thấy một rỗng không man mác đáng khóc hết nước mắt. Mộng một
đời đã bay theo luồng khói đen trong đám cháy ác ôn.
Sau đó người trai lo mưu sinh theo khả
năng nhưng không bỏ ham mê từ khi chưa biết đọc và trải qua bao nhiêu năm học,
tập. Mỗi khi in xong một tác phẩm người trai đều đem tới trình Mẹ. Mẹ cầm cuốn
sách trên tay ngắm nghía mặt bìa trước rồi lật lại ngắm bìa sau, ngước lên nhìn
con với tia mắt xót xa thốt ba tiếng buồn ơi là buồn: Thôi cũng được!
Cuối Thu Tân-mão 2011, tập truyện ngắn thứ
ba, tác phẩm cuối đời, được in xong, một bịch 20 cuốn mới ra khỏi nhà in Viên
Linh gửi từ Cali qua. Tôi cầm một cuốn trên tay, lật qua lật lại ngắm bìa trước
bìa sau, mường tượng nghe ba tiếng yêu thương buồn Mẹ nhiều lần nhắc: Thôi cũng được!
MẶC ĐỖ
[Di cảo Mặc Đỗ gửi Ngô Thế
Vinh]
Tham Khảo:
1/ Tưởng Niệm Ngày Giỗ Đầu Nhà Văn Mặc Đỗ. Ngô Thế Diễn. Đàn
Thế Kỷ
2/ Con
Đường Mặc Đỗ, từ Hà Nội Sài Gòn tới Trưa Trên Đảo San Hô. Ngô Thế Vinh. Diễn Đàn Thế Kỷ
No comments:
Post a Comment