BA TRĂM NĂM ĐỒNG BẰNG SÔNG CỦU LONG ĐẾN VỚI CON KÊNH VĨNH TẾ

Ngô Thế Vinh

           Mọi lý thuyết đều màu xám duy cây đời vẫn mãi xanh tươi.
            Johann Wolfgang von Goethe / Faust 1808  ‘Studierzimmer’

                                                                                 NGÔ THẾ VINH

Gửi Nhóm Bạn Cửu Long

DRAGON VÀ ĐẠI HỌC CẦN THƠ

Chúng tôi cùng hẹn gặp nhau ở Cần Thơ đầu tháng 12. Thực ra chúng tôi đã biết nhau từ trước do “văn kỳ thanh” qua những trăn trở chung về hệ sinh thái sông Mekong và Đồng Bằng Sông Cửu Long.

Hình 1: từ trái, TS Lê Phát Quới, Th.S Nguyễn Hữu Thiện, KS Phạm Phan Long, TS Lê Anh Tuấn, Ngô Thế Vinh, TS Dương Văn Ni, BS Nguyễn Văn Hưng. Trên khối đá, ghi khắc thời điểm 31.03.1966 là ngày tướng Nguyễn Cao Kỳ ký nghị định chính thức thành lập Viện Đại Học Cần Thơ, với GS Phạm Hoàng Hộ là Viện trưởng Sáng lập đầu tiên. [Photo by tài xế Sang]

Đoàn hôm nay gồm 7 người. Buổi sáng, dự tính khởi hành sớm nhưng theo yêu cầu của người viết, muốn được trở lại thăm Đại học Cần Thơ, nay với thêm DRAGON – Mekong Institute là Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu mà TS Lê Anh Tuấn trong đoàn hiện là Phó Viện trưởng. Có thể nói Đại học Cần Thơ có một thư viện / Trung tâm Học liệu khang trang và đẹp nhất theo tiêu chuẩn thư viện Mỹ. Trên lầu 3 của Thư viện là Phòng Truyền thống, với đôi nét lịch sử Đại học Cần Thơ, cả với hình ảnh các Viện Trưởng [sau 75 gọi là Hiệu Trưởng] từ ngày thành lập tới nay. [Hình 2]

Hình 2: Những Hiệu trưởng Viện Đại học Cần Thơ từ ngày thành lập tới nay; từ trái: 1. GS Phạm Hoàng Hộ, 1966-1970; 2. GS Nguyễn Duy Xuân, 1970-1975; 3. Ông Phạm Sơn Khai, 1976-1989; 4. GS Trần Phước Đường, 1989-1997; 5. TS Trần Thượng Tuấn, 1997-2002; 6. TS Lê Quang Minh, 2002-2006; 7. GS Nguyễn Anh Tuấn, 2007-2012; 8. TS Hà Thanh Toàn, 2013-2017 đến nay. [photo by Lê Anh Tuấn]

Điều mới mẻ với tôi, kể từ chuyến viếng thăm trước là Đại học Cần Thơ có thêm Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu / DRAGON – Mekong Institute.

[DRAGON: Delta Research and Global Observation Network]. Viện được chính thức thành lập ngày 20.11.2009. Trong buổi lễ khai mạc, GS Nguyễn Anh Tuấn (Hiệu trưởng Đại học Cần Thơ lúc đó) và Đại sứ Hoa Kỳ Michael W. Michalak đã ký một Thỏa ước thiết lập quan hệ hợp tác và chia sẻ kinh nghiệm lâu dài giữa hai châu thổ sông Mekong và sông Mississippi, trong đó nhấn mạnh các nghiên cứu về tác động của biến đổi khí hậu với những biện pháp giảm thiểu và cả thích nghi. Cùng ngày là lễ khánh thành trụ sở Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu trong khuôn viên Khoa Môi trường và Tài nguyên Thiên nhiên, Đại học Cần Thơ. Có thể nói đây là bước mau chóng triển khai “Sáng kiến Hạ lưu Sông Mekong / Lower Mekong Initiative / LMI” của Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton trước đó 5 tháng với khởi đầu là bước kết nghĩa giữa hai Ủy Hội Sông Mekong / MRC và Ủy Hội Sông Mississippi (23.07.2009). [3]

Viện Nghiên cứu Biến đổi Khí hậu Đại học Cần Thơ, là đơn vị nghiên cứu khoa học đa ngành nhằm phục vụ cho việc đánh giá tác động của biến đổi khí hậu đến môi trường tự nhiên, môi trường xã hội, sản xuất nông lâm ngư nghiệp, công nghiệp và dịch vụ; xây dựng chiến lược và kế hoạch thích ứng và giảm nhẹ tác động của biến đổi khí hậu cho các địa phương vùng Đồng Bằng Sông Cửu Long. Viện cũng phối hợp đào tạo, nghiên cứu khoa học và chia sẻ kinh nghiệm giữa các viện, trường trong và ngoài nước, đặc biệt là giữa trường Đại học Cần Thơ với các địa phương ở ĐBSCL trong nỗ lực thích ứng và giảm nhẹ tác động của biến đổi khí hậu. Website:  https://dragon.ctu.edu.vn

Hình 3: Trước giờ khởi hành, đoàn khảo sát môi sinh ĐBSCL chụp hình trước

Viện Nghiên Cứu Biến đổi Khí hậu/ DRAGON – Mekong Institute (tấm bảng hiệu khuất sau lùm cây xanh);

từ trái: TS Dương Văn Ni (Khoa Quản lý Tài Nguyên Thiên nhiên ĐHCT), TS Lê Phát Quới (Viện Tài Nguyên Môi Trường ĐHQG Tp. HCM), Ngô Thế Vinh, TS Lê Anh Tuấn (Viện Nghiên cứu Biến Đổi Khí hậu ĐHCT), KS Phạm Phan Long (Hội Sinh Thái Việt), Th.S Nguyễn Hữu Thiện (Chuyên gia Vùng Đất Ngập / Wetlands), BS Nguyễn Văn Hưng. [photo by tài xế Sang]

MỘT THOÁNG CHÂU ĐỐC

Lộ trình từ Cần Thơ tới Châu Đốc đường khá tốt đi khoảng 5 tiếng. Xe chạy men theo bờ sông Hậu, ngang thị xã Long Xuyên nơi có Đại học An Giang, anh Võ Tòng Xuân (Hiệu trưởng sáng lập đầu tiên) thì đã về hưu, nay anh được mời về làm Hiệu trưởng một Đại học tư Nam Cần Thơ. Anh Xuân còn có biệt hiệu là “Hai Lúa” dù đã bước qua tuổi cổ lai hy nhưng anh vẫn nhiều lần bay xa tới tận Châu Phi, giúp Sierra Leone đưa kỹ thuật “văn minh lúa nước” từ ĐBSCL sang Phi Châu với tham vọng giúp lục địa này phát triển lương thực bền vững và vượt qua cơn thiếu đói.

Mỗi lần trở lại con sông Mekong và ĐBSCL với tôi như một tiếng gọi quyến rũ, như một cuộc trở về, để tìm tới những vùng đất đai, những khúc đoạn khác của con sông Mekong, do những bước phát triển không bền vững / unsustainable developments khiến toàn thể hệ sinh thái không ngừng bị tổn thương suy thoái và nguồn tài nguyên thiên nhiên ngày càng cạn kiệt. Rồi ra thế hệ sắp tới có thể không còn cơ hội để thấy được sinh cảnh phong phú nhưng quá mong manh của dòng sông và sẽ trở thành “Con Sông của Quá Khứ.” Và những ai xa quê thì cũng vẫn mong được trở về với mái nhà xưa tìm lại cánh đồng xanh mùa màng ngày cũ.  

Dọc đường có thể quan sát một số điểm sạt lở bờ sông Hậu. Ghé qua Ô Long Vĩ để xem đê lúa cao sản ba vụ. Đoàn tới Châu Đốc vào buổi xế trưa,

Châu Đốc trước kia là tên một tỉnh, nay là tên một thành phố thuộc tỉnh An Giang sát biên giới Việt Miên [tỉnh lỵ của An Giang nay là thành phố Long Xuyên]. Cư dân Châu Đốc khoảng hơn 150 ngàn dân, với các sắc tộc Kinh, Chăm, Hoa và Khmer, bao gồm nhiều tôn giáo: Phật giáo, Công giáo, Cao Đài, Hòa Hảo, Tin Lành, đạo Tứ Ân Hiếu Nghĩa, và đạo Hồi Islam với cộng đồng người Chăm Châu Giang; cư dân chủ yếu sống dọc theo bờ sông Hậu, ven Quốc lộ 91.

Có khoảng 900 ngàn người Khmer sống nơi Đồng Bằng Sông Cửu Long. Họ theo đạo Phật Tiểu Thừa sống đông nhất ở 3 tỉnh Sóc Trăng, Trà Vinh và Châu Đốc nay là tỉnh An Giang. Nhà cửa của người Khmer vẫn đơn sơ nhưng nổi bật là các ngôi chùa tháp vàng uy nghi. Không xa chùa có tháp đựng tro cốt người chết sau khi được hỏa thiêu; người Khmer không có nghĩa trang.

Qua công viên Ngã ba Sông Châu Đốc, nổi bật một Tượng đài cá Ba Sa cao 14 mét, chỉ riêng phần tượng cá đã nặng tới 3 tấn màu sáng bạc chói chang trong nắng, như một biểu tượng tôn vinh nông ngư dân ĐBSCL đã thuần dưỡng thành công trong các làng bè một giống cá ngon có chất lượng thay thế cho nguồn cá sông thiên nhiên ngày một cạn kiệt. Ba Sa có tên khoa học là Pangasius bocourti, là loài cá da trơn được nuôi nhiều ở ĐBSCL và cả lưu vực Sông Chao Phraya Thái Lan.

Hình 4: Cá Ba Sa tên khoa học là Pangasius bocourti, là loài cá da trơn

được thuần dưỡng nuôi nhiều trên các làng bè nơi ĐBSCL.

Cá Ba Sa chiếm hơn nửa sản lượng cá nuôi hàng năm nơi ĐBSCL. Hàng ngàn làng bè đầu nguồn sông Hậu nơi các tỉnh An Giang (Châu Đốc), Đồng Tháp (Hồng Ngự) không ngừng phát triển để đáp ứng nhu cầu ngày càng gia tăng. Không những thế, phi-lê cá Ba Sa nay đã trở thành một thương hiệu / brand name được ưa chuộng ở nhiều thị trường trên thế giới. [Hình 4]

Từ chân tượng đài, nhìn sang bên kia sông là một cồn lớn, như một tháp ghép lịch sử / historic transplant, đang có khoảng 12 ngàn người Chăm sinh sống trên đó, dân địa phương quen gọi họ là Chà Châu Giang, do nước da sậm và họ theo đạo Hồi.

Khi Chúa Nguyễn mở mang bờ cõi tới Châu Đốc, thì Thoại Ngọc Hầu được giao trọng trách đào con kênh Vĩnh Tế, và một số người Chăm được điều động tới đây. Họ rất đắc lực trong vai trò đôn đốc tám chục ngàn sưu dân người Việt, người Khmer rất gian khổ ngày đêm đào con kênh Vĩnh Tế trong suốt 5 năm với rất nhiều tổn hại nhân mạng. Sau khi kênh Vĩnh Tế hoàn tất, triều đình Huế xem đây như thành quả to tát và để thưởng công cho đám người Chăm này, vua Minh Mạng đã chiêu dụ cấp đất cho họ lập thành 7 làng, sau này có thêm làng Đa Phước. Đến nay họ sống khá cách biệt chuyên nghề trồng dâu nuôi tằm và dệt lụa nên còn có tên là Cồn Tơ Lụa / Koh Kaboăk và họ vẫn giữ được bản sắc văn hóa Champa. Tôi có người bạn vong niên từ hồi báo Bách Khoa trước 1975, anh Dohamide sinh ra và lớn lên nơi đây; anh là cây bút lâu năm uy tín viết chuyên khảo về lịch sử văn hóa Chăm. Có giai thoại cho rằng tên Việt Nam Đỗ Hải Minh của anh là do ông Ngô Đình Nhu đặt cho. Anh Dohamide thì hiện đang sống ở Mỹ.

Nhìn lên bầu trời xanh rồi như một flashback, tôi không sao quên được cảm xúc buổi chiều ngày hôm đó khi khi bước xuống ghe giã từ Đa Phước, ngôi làng lịch sử còn đầy ắp những hoài niệm của quá khứ. [1]

Hình 5: Bên chân tượng đài cá Ba Sa, biểu tượng phát triển ngành thủy sản của Châu Đốc.

Ba Sa là loại cá nuôi được ưa chuộng và đang bơi ra xa khắp thế giới.

[photo by Nguyễn Hữu Thiện]

BÀ NGOẠI VỚI CHIẾC IPAD

Rời Châu Đốc, xe rời quốc lộ chạy vào những con đường làng nhỏ tráng nhựa thô sơ, quá hẹp cho xe hơi chạy hai chiều, đường chủ yếu cho xe gắn máy và xe đạp. Xe dừng ở xã Vĩnh Châu. Ấn tượng nhất là hình ảnh bà Ngoại ngồi chồm hổm với chiếc iPad nói chuyện với đứa cháu ngoại mãi tận bên Hàn Quốc, bà có một đứa con gái lấy chồng Hàn, nó vẫn gửi tiền về cho mẹ và cả chiếc iPad để cho Ngoại nói chuyện với cháu cho đỡ nhớ. Và đây có thể là trường hợp may mắn của một cô gái Cửu Long lấy chồng xa, có đời sống vật chất đủ để có thể bảo bọc cho gia đình, quán xuyến lo cho mẹ và các em nơi quê nhà.

Không còn hình ảnh cũ ước lệ nhưng thân thương, bà Ngoại nằm đưa võng ôm cháu mà ru mấy tiếng à ơi. Hay câu ca dao rất quen thuộc mà tưởng như đã rất xa:

Má ơi đừng gả con xa

Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu

Nay thì không ít cô gái Cửu Long, không còn kiên nhẫn chờ ngày được má gả chồng, chính các cô đã tự tìm đường bươn chải, tự kiếm cho mình một tấm chồng thường ở một xứ sở xa lắc xa lơ, như Đài Loan, Hàn Quốc hay Trung Quốc… nhưng rồi với iPhone iPad thì các cô biết rất rõ má mình đang ở đâu và cả bao xa. Nhưng trong số đó cũng phải kể tới không thiếu những cô gái Việt bất hạnh gặp nghịch cảnh, sống trong tăm tối tuyệt vọng và cũng không sao tìm được một con đường về.

Hình 6: Bà Ngoại ngồi chồm hổm với chiếc iPad nói chuyện với đứa cháu ngoại

mãi tận bên Hàn Quốc, bà có một đứa con gái lấy chồng Đại Hàn,

nó vẫn gửi tiền về cho mẹ và cả chiếc iPad để cho Ngoại nói chuyện với cháu cho đỡ nhớ.

[photo by Ngô Thế Vinh]

Hỏi Ngoại thêm về nước dùng thì 100% là từ nước giếng bơm. Đây cũng là mối ưu tư của TS Dương Văn Ni từ Đại Học Cần Thơ: sông nước thì lênh láng mà vẫn thiếu nước dùng, và tầng nước ngầm thì không phải là vô hạn và ngày càng suy sụp. Th.S Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia vùng đất ngập / wetlands đã hơn một lần đưa ra những con số báo động: “Nông thôn vùng sông nước Cửu Long bây giờ toàn xài nước ngầm; có khoảng 1 triệu giếng khoan mỗi ngày rút lên 2 triệu mét khối nước ngầm, dùng cho sinh hoạt đủ thứ, vậy nên ĐBSCL đang bị sụt lún nhanh gấp 10 lần nước biển dâng.” Nhà nước hay Bộ Tài nguyên & Môi trường, ai sẽ đưa ra câu trả lời rốt ráo cho “vấn nạn nước” trong thập niên tới?

Quan tâm của anh Dương Văn Ni là làm sao bảo vệ nguồn nước mặt khỏi ô nhiễm và của anh Phạm Phan Long làm sao gia tăng dự trữ tầng nước ngầm, là mối ưu tư nặng trĩu trong lòng chúng tôi trong suốt cả chuyến đi.

Hình 7: Quanh năm làm lúa 3 vụ nhưng vẫn theo phong cách lao động tay chân;

từ trái, (a) phơi lúa trên sân đất, (b) hạt lúa dài cao sản, (c) vẫn oằn vai vác các bao lúa về kho.

[photo by Ngô Thế Vinh]

ĐẾN VỚI HAI CON ĐẬP TRÀN HUYỆN TỊNH BIÊN

Ra lại Quốc lộ 91, theo con kênh Vĩnh Tế tới huyện Tân Biên. Đoàn dừng chân nơi có hai con đập tràn Tha La và đập tràn Trà Sư.

TS Dương Văn Ni bước xuống chân con đập Trà Sư, bắt đầu giải thích: “Hai con đập Trà Sư và Tha La là loại đập tràn / spillway rubber dam, lúc thiết kế dự tính là chiều cao mực nước lúc cho tràn sẽ thay đổi tùy theo tình hình lũ thượng nguồn, nên họ sử dụng “phao khí”, tức là nếu cho nước tràn sớm thì bơm ít khí, nếu cho nước tràn trễ thì bơm nhiều ống khí sẽ căng lên. Nhưng từ khi thiết kế kỹ thuật phao khí đến nay, bắt đầu từ năm 2000 thì chỉ có xả đập hay đóng đập, chứ không cho đập tràn như dự kiến. Đây cũng là câu hỏi kỹ thuật đặt ra cho việc vận hành các đập tràn? Có lẽ vì đập nầy chỉ vận hành đóng/mở (xả) trong thời gian qua và hiện nay phao khí cao su đã bị lão hóa, nên họ cho sửa lại như mình thấy.”

Anh Dương Văn Ni tiếp: “Không phải chỉ các đập tràn, mà toàn bộ hệ thống đê / lộ chạy dọc theo biên giới Việt Nam – Cambodia đã làm giảm lượng nước vào Đồng Tháp Mười và Tứ giác Long Xuyên, nhằm làm tăng diện tích canh tác lúa cao sản 3 vụ bên phía Việt Nam nhưng đồng thời lại gây ngập cho phía Cambodia khiến nước bạn đã nhiều lần than phiền.” [Hình 8]

Hình 8: TS Dương Văn Ni bước xuống chân con đập Trà Sư, xã Nhơn Hưng,

huyện Tịnh Biên; anh Ni giải thích: “đây là loại đập tràn, ngăn không cho lũ

từ Cambodia tràn qua để bên này có thêm diện tích làm lúa cao sản 3 vụ”.

[photo by Ngô Thế Vinh]

Hình 9: TS Lê Phát Quới đứng bên con kênh Vĩnh Tế, với bên

kia biên giới nước thì dâng lênh láng thấm đẫm phù sa và cá, là

hình ảnh của sự sống và thiên nhiên tươi mát.

[photo by Ngô Thế Vinh]

Hình 10: trái, không còn lũ, bờ bên này là các rạch nước tù đọng ô nhiễm,

với các giề lục bình mọc khắp nơi; phải, nông dân vẫn cắm cúi trồng lúa cao sản 3 vụ,

làm lụng vất vả quanh năm mà vẫn không dư dả và cả thiếu ăn.

[photo by Ngô Thế Vinh]

XẢ LŨ HAI ĐẬP TRÀN THA LA VÀ TRÀ SƯ

Hai con đập tràn Tha La và Trà Sư được xây cất và bắt đầu đưa vào vận hành từ tháng 5 năm 2000 với vai trò điều tiết lũ từ Cambodia thượng nguồn đổ ra Biển Tây, vịnh Thái Lan. Xây đập tràn với mục đích ngăn lũ đổ về phía nam Quốc lộ 91 dọc theo con kênh Vĩnh Tế, nhằm bảo đảm Kế hoạch An ninh Lương thực, sản xuất lúa cao sản 3 vụ cho vùng trũng Tứ Giác Long Xuyên gồm các tỉnh An Giang, Kiên Giang và Cần Thơ.

Theo số liệu của Công ty Thủy lợi An Giang thì tại đập tràn Tha La mực nước thượng lưu bên Cambodia là 2,95m và hạ lưu là 2,05m với mức chênh lệch là 0,9m; còn tại con đập tràn Trà Sư mực nước thượng lưu bên Cambodia là 2,94m và hạ lưu là 2,15m với mức chênh lệch là 0,8m.

Việc xả lũ 2 con đập tràn Tha La và Trà Sư được vận hành linh hoạt theo tình huống lũ từ thượng nguồn, kết hợp với nhu cầu nước của vùng dưới nhằm đảm bảo an toàn sản xuất lúa ba vụ, nhất là vụ lúa thu đông. Việc xả lũ có lợi ích tháo chua rửa phèn cho đất, làm sạch ô nhiễm cho vùng Tứ Giác Long Xuyên và phụ cận. Việc xả lũ còn có thêm lợi ích là mang phù sa như một thứ phân bón thiên nhiên màu mỡ cho hơn 20.000 hecta đất trồng trọt. Do đó mà sự kiện xả lũ được bà con nông dân coi như là một ngày vui, và có đông đảo bà con An Giang háo hức tụ về xem hai con đập tràn xả lũ như đi trẩy hội. [Hình 12]

Theo báo Tuổi Trẻ ghi nhận thì 2 năm trở đây đã có 2 đợt xả lũ: (1) Sáng ngày 22.10.2016, hai con đập tràn Tha La và Trà Sư đã được xả lũ. (2) Sáng ngày 22.09.2017, sớm hơn một tháng hai con đập tràn Tha La và Trà Sư đã được xả lũ nhằm đối phó với mưa lũ lên nhanh phía Cambodia thượng lưu so với cùng kỳ năm ngoái.

Người nông dân cho rằng kế hoạch xả lũ sớm hơn sẽ có lợi hơn nhiều: lũ vào làm vệ sinh cho đồng ruộng, rửa phèn tháo chua cho đất và nhất là đem tới phù sa đã khiến năng suất mùa lúa tới “trúng hơn”. Dòng lũ xả chảy cuồn cuộn còn kéo theo cả tôm cá, phải nói là người dân mừng rỡ là thế nào. Có cả nông dân đem vó ra đón lũ và lưới cá, một người đánh bắt được 5-6 kg cá tươi trong ngày dư dả cho bữa ăn giàu chất protein cho cả mấy gia đình.

Nhưng cũng để thấy rằng chính các đê bao chống lũ để làm lúa 3 vụ, đồng thời cũng làm mất đi 2 túi nước thiên nhiên quan trọng là khu Tứ Giác Long Xuyên và vùng trũng Đồng Tháp Mười rất cần thiết để cung ứng nước cho cả vùng châu thổ trong mùa khô.

Hình 11: Sáng ngày 22.09.2017 con đập tràn Tha La và đập tràn Trà Sư của tỉnh An Giang

được xả lũ sớm hơn một tháng nhằm đối phó với mưa lũ lên nhanh phía Cambodia thượng lưu

so với cùng kỳ năm ngoái. Đường ống cao su chạy suốt chiều ngang đập tràn là “phao khí”.

[nguồn: Tuổi Trẻ Online 22.09.2017]

Hình 12: Dân An Giang vui mừng rủ nhau đi xem xả lũ như ngày trẩy hội.

Người nông dân cho rằng kế hoạch xả lũ sớm hơn sẽ có lợi hơn nhiều:

lũ vào làm vệ sinh cho đồng ruộng, rửa phèn tháo chua cho đất và nhất là

đem tới phù sa đã khiến năng suất mùa lúa tới “trúng hơn”.

Hình 13: Đúng 8 giờ sáng ngày 22.09.2017 đập tràn Tha La bắt đầu xả lũ,

một giờ sau cùng ngày con đập tràn Trà Sư cũng xả lũ.

Dân chúng không giấu được nỗi hân hoan khi thấy nước lũ cuồn cuộn chảy về hạ lưu mang theo

bao nhiêu phù sa và cá vào trong ruộng đồng. [nguồn: Tuổi Trẻ Online 22.09.2017]

KÊNH VĨNH TẾ, CON KÊNH LỊCH SỬ

Khi nói về lịch sử con kênh Vĩnh Tế, anh Dương Văn Ni thêm một nét chấm phá pha chút hài hước: “Vĩnh Tế là tên bà vợ Thoại Ngọc Hầu, vậy mà cũng có người giải thích kênh Vĩnh Tế là con kênh chiến lược về kinh tế…”

Thoại Ngọc Hầu, tục danh Nguyễn Văn Thoại, người gốc Điện Bàn Quảng Nam, theo phò chúa Nguyễn Ánh rất sớm và được trọng dụng. Năm 1818, ông được bổ làm Trấn thủ Vĩnh Thanh, tại đây ông có công điều động dân binh đào con kênh Đông Xuyên, vì những lợi ích kinh tế to lớn, nên kênh ấy được nhà vua cho đặt tên ông là Thoại Hà, ngọn núi Khâu Sơn gần đó cũng có tên là Thoại Sơn.

Năm 1819, Thoại Ngọc Hầu lại được lệnh vua Gia Long đào thêm một con kênh lớn hơn nhiều chạy thẳng từ Châu Đốc, tỉnh An Giang xuống đến Kiên Lương tỉnh Kiên Giang nhập vào sông Giang Thành tới cửa Hà Tiên đổ ra Biển Tây tức vịnh Thái Lan.

Trong suốt thời gian đào kênh, Thoại Ngọc Hầu đã được bà vợ là Châu Thị Vĩnh Tế người Vĩnh Long hết lòng cùng chồng đốc suất dân binh làm việc ngày đêm, kéo dài suốt 5 năm cho tới ngày con kênh hoàn tất 1824. Vua Minh Mạng cảm phục công sức khó nhọc của bà nên đã lấy tên bà đặt cho con kênh chiến lược này là kênh Vĩnh Tế, và ngọn núi Sam gần đó là Vĩnh Tế Sơn. Không những thế, hình kênh Vĩnh Tế còn được vua Minh Mạng cho khắc trên chiếc Cao Đỉnh với dòng chữ Vĩnh Tế hà / 永濟河. Cao Đỉnh là chiếc đỉnh đầu tiên trong Cửu Đỉnh để thờ Thế Tổ Cao Hoàng đế tức vua Gia Long. [Hình 14]

Kênh Vĩnh Tế chảy song song với đường biên giới Việt Miên, dài ngót 90 km, rộng 30 m, độ sâu trung bình 2.5 m; không chỉ là một công trình thủy lợi có giá trị kinh tế to lớn nhưng quan trọng hơn thế nữa còn là một con hào chiến lược có giá trị quốc phòng bảo vệ vùng đất dọc biên giới.

Đến với con Kênh Vĩnh Tế cũng là đến với một chặng đường lịch sử trải dài ngót 200 năm với nhiều máu, mồ hôi và nước mắt.

Hình 14: Kênh Vĩnh Tế là con sông đào lịch sử dài hơn 90 km chảy thẳng từ Châu Đốc

xuống Hà Tiên, là một công trình đồ sộ gắn liền với tên tuổi Thoại Ngọc Hầu.

Công trình khai phá bất hủ ấy được vua Minh Mạng cho khắc hình chạm trên Cao Đỉnh với dòng chữ

Vĩnh Tế hà / 永濟河 / Sông Vĩnh Tế.

Cao Đỉnh là chiếc đỉnh đầu tiên, thờ vua Gia Long, Thế tổ Cao Hoàng đế,

là một trong 9 chiếc Đỉnh / Cửu Đỉnh được vua Minh Mạng ra lệnh đúc năm 1835

hoàn thành 1837, đặt trước sân Thế miếu, và nay vẫn còn nguyên vẹn trong Hoàng thành Huế.

[nguồn: Báo Ảnh VN, photo by Trần Thanh Giang

LỊCH SỬ KHMER, MỘT CÁI NHÌN KHÁC

Với người Khmer, lịch sử ngót 200 năm của con kênh Vĩnh Tế là một cơn ác mộng. Vẫn lưu truyền trong dân gian Khmer, qua các câu chuyện kể, và cả bằng sách vở nữa của các vị sư sãi Miên là đã có hàng chục ngàn sưu dân Khmer bị Bảo Hộ Thoại Ngọc Hầu bắt làm khổ sai đào con kênh Vĩnh Tế từ Châu Đốc ra tới Hà Tiên mà người Khmer gọi là Canal de Prêk Yuan với bao nhiêu lầm than và chết chóc, rồi cả đến câu chuyện quái đản của người Pháp về “Vị Quan Triều Nguyễn Trương Minh Giảng chôn sống ba người Khmer ngập tới cổ rồi dùng đầu họ làm kiềng ba chân đặt nồi nấu cơm.” Thật và không thật, các câu chuyện ấy vẫn được những người Khmer chống Việt Nam rêu rao như một bằng chứng hành hạ độc ác của người Việt mà họ miệt thị gọi là bọn Yuon. [Hình 15]

Gia Tài Thù Hận Việt Khmer. Ngay cả sang cuối thế kỷ XX vẫn dấy lên những phong trào người Khmer bài Việt. Bấy lâu bị điều kiện hóa trong cảm giác thường trực bất an và luôn luôn bị ám ảnh về quá khứ bành trướng của người Việt với cuộc Nam Tiến, nên mọi chiến dịch chống Việt Nam bất kỳ trong hoàn cảnh nào vẫn đáp ứng một phần tâm tư thầm kín của người dân Khmer. Đối với các nhà hoạt động chánh trị Cam Bốt mị dân hay không, thì bài xích chống Việt Nam là một bằng chứng yêu nước.

Không ai ngạc nhiên cứ thỉnh thoảng lại xảy ra những vụ thảm sát “cáp duồn” người Việt sống trên đất Chùa Tháp rất ư là kinh hoàng. Lâu lâu lại có hàng trăm xác người kể cả đàn bà và trẻ em bị người Khmer chặt đầu mổ bụng thả trôi trên con sông Mekong loang máu, vẫn là cảnh tượng hãi hùng gây xúc động cho toàn thế giới.

Ngay thời Lon Nol, một chính quyền thân Mỹ cũng đã phát động một cuộc tổng ruồng bắt và “cáp duồn” người Việt khủng khiếp nhất trên quy mô cả nước. Đến thời kỳ Khmer Đỏ, một số lớn người Việt cũng đã bị thảm sát qua các cuộc tẩy sạch chủng tộc / ethnic cleansing. Không cần che giấu ngay giữa thủ đô Nam Vang trên những bức tường, những dòng chữ khích động chiến dịch giết hết người Việt trên đất Chùa Tháp; cả bằng tiếng Pháp tiếng Anh nhắm vào ống ảnh của đám ký giả ngoại quốc: “We must kill all Viets in Cambodia”. Thời Khmer Đỏ, Pol Pot không chỉ giết người Việt, mà còn tra tấn sát hại rất nhiều người Khmer bị nghi là thân Việt Nam với tội danh gán cho họ là bọn “xác Khmer hồn Việt”, như thứ cỏ dại cần phải tiễu trừ. Rồi cũng Pol Pot tố cáo ngược lại chính Việt Nam mới là thủ phạm của bấy nhiêu sọ người trên khắp Những Cánh Đồng Chết ở Cambodia và không phải là không có những người Khmer cả tin như vậy.

Dù đã trải qua nhiều thế hệ sống trên xứ Chùa Tháp, đám người Việt tha hương này vẫn luôn luôn bị nghi kỵ và cả thù ghét. Cáp Duồn là những đợt người Khmer nổi dậy tàn sát cắt cổ người Việt không phải chỉ có trên đất nước Cam Bốt mà ngay cả nơi ĐBSCL trong “Mùa Thổ Dậy” là những ngày đẫm máu kinh hoàng chẳng thể nào quên.

Con số người Việt hiện ở Cam Bốt là 200 ngàn, 400 ngàn, hay hơn một triệu – không ai biết chắc. Đám người Việt tha phương ấy, cùng với cộng đồng người Chăm, cư ngụ dọc theo hai bên bờ sông Mekong, sông Tonle Sap và tập trung quanh Biển Hồ, sống trên những căn nhà sàn tạm bợ chênh vênh trên những cây cột cao có thể gỡ ra chất lên ghe xê dịch trên mặt hồ theo mùa nước lên xuống. Đa số sống bằng nghề hạ bạc đánh cá làm cá thuê vô cùng vất vả. Cực thì có cực nhưng họ đã đặt chân trên một vùng đất lên dễ khó về.

Nam Vang lên dễ khó về
Trai vô bạn biển, gái về tào kê

“Chống Việt Nam” bằng bất cứ giai thoại nào đúng hay sai vẫn luôn luôn là một chiêu bài ăn khách và thu phiếu cho bất cứ cuộc vận động tranh cử nào ở Cambodia. Khó mà tìm được một người Khmer nói tốt về người Việt đang sống trên đất nước của họ. Một thành viên nhóm bảo vệ nhân quyền đã kể lại với ký giả báo Far Eastern Economic Review (1994): “Nếu có được quyền lựa chọn thì đa số người Khmer đều muốn tống xuất tất cả người Việt ra khỏi Cambodia.” Người Khmer có thể chia rẽ nhưng họ luôn đoàn kết trên mặt trận chống người Việt bắt nguồn từ “mối thù hận lịch sử.”

Hình 15: trái, (a) Cuốn sách tiếng Pháp có tựa đề “Sự sát nhập nước Cam Bốt

bởi người Việt vào Thế kỷ XIX” với hình bìa là ký họa cảnh “Vị Quan Triều Nguyễn

chôn sống ba người Khmer ngập tới cổ rồi dùng đầu họ làm kiềng ba chân đặt nồi nấu cơm”;

(b) phải, “Điều tệ hại nhất đã qua rồi”, “Chúng ta phải giết bọn Yuon – tức người Việt”

đó là những khẩu hiệu chống Việt Nam thời Lon Nol; (c) sơ đồ Canal de Prêk Yuan,

tên Khmer của con kênh Vĩnh Tế, với ghi chú tiếng Pháp: Canal de Prêk Yuan ou Canal de Vinh Te

Reliant la Rivière de Chau Đoc à Hà Tien, trang 394 sách đã dẫn

[tư liệu Ngô Thế Vinh]

    

ĐẾN TRI TÔN ĐI TRÊN CON ĐƯỜNG MÁU LỆ

Từ Tịnh Biên theo Quốc lộ 91, hướng nam qua Chi Lăng là TT Huấn Luyện cũ thời VNCH, qua rặng Núi Cấm đứng uy nghi phía tây. Đường tới Tri Tôn, hai bên toàn màu xanh với những cây thốt nốt và cả các mái chùa vàng uy nghi kiến trúc Khmer.

Nhưng tới với Tri Tôn cũng là đi trên một con đường máu lệ: không thể không nhớ tới địa danh thị trấn Ba Chúc và chùa Phi Lai, là những Cánh Đồng Chết / Killing Fields, tưởng như mới hôm qua. Những cuộc thảm sát người Việt của Khmer Đỏ trải dài bên tả ngạn con kênh Vĩnh Tế xuống tới Hà Tiên ra xa tới đảo Thổ Chu.

– 18.04.1978: Khmer Đỏ tràn vào thị xã Ba Chúc, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang giết 3.157 thường dân.
– 20.04.1978: Khmer Đỏ đến chùa Phi Lai bắn giết thêm 150 thường dân đang lẩn trốn tại đây.

Hình 16: trên, Cánh Đồng Chết vùng quanh Núi Tượng và Núi Dài

thị trấn Ba Chúc huyện Tri Tôn tỉnh An Giang tháng 4 năm 1978; dưới: Nhà Mồ Ba Chúc

tưởng niệm 3.157 thường dân bị Khmer Đỏ sát hại [nguồn: báo Kiến Thức & Wikipedia tiếng Việt]

[Nói tới các vụ thảm sát của Khmer Đỏ, không thể không nhắc tới một vụ thảm sát sớm hơn

trên đảo Thổ Chu.  Ngày 12.05.1975, Khmer Đỏ tràn qua đánh chiếm đảo Thổ Chu,

thuộc tỉnh Kiên Giang bắt và giết toàn bộ 515 cư dân trên đảo,

trong số đó có hai mẹ con nữ sĩ Phùng Thăng.

Theo nhà văn Trần Hoài Thư, bạn học cùng lớp với Phùng Thăng, chị nổi tiếng với bản dịch

“Câu Chuyện Dòng Sông” của Hermann Hesse, dịch chung với người chị là Phùng Khánh.

Chị Phùng Thăng và con đã chết bi thảm trên hòn đảo nhỏ Thổ Chu, nằm phía cực tây nam đảo

Phú Quốc, lúc ấy chị mới 32 tuổi cùng với con gái Tiểu Phượng 9 tuổi.]

GIẢI LỜI NGUYỀN: MEKONG DÒNG SÔNG NỐI KẾT

Bước vào Thiên niên kỷ Thứ Ba của toàn cầu hóa / globalization, để thấy rằng biên giới chánh trị giữa các quốc gia chỉ là một làn ranh ảo. Không hề có biên giới trong toàn hệ sinh thái / ecosystem của con sông Mekong. Con sông Mekong không chỉ là mạch sống / lifeline của hai dân tộc Việt Khmer mà còn là một sợi dây nối kết chung sống hòa bình giữa các quốc gia chứ không phải là nguyên nhân gây chia rẽ.

Bên trong và bên ngoài, cùng những trăn trở chung về Hệ sinh thái sông Mekong, chúng tôi cùng hướng tới một mẫu số chung: phác thảo kế hoạch từng bước bền vững khai thác tài nguyên con sông Mekong, cùng phấn đấu cho những bước phát triển đồng bộ cho toàn lưu vực, với tầm nhìn toàn vùng / regional vision chứ không phải cục bộ.

Một ví dụ: Khi chia sẻ với một số chuyên gia trong nước và ông Senglong Youk, Phó Giám Đốc Liên Hội Ngư Nghiệp (Deputy Executive Director at Fisheries Action Coalition Team, FACT) và Phát Ngôn Viên cho Nhóm Bảo Vệ Tonle Sap (Tonle Sap Lake Waterkeeper, TSW), KS Phạm Phan Long đề nghị để cứu vãn Biển Hồ Tonle Sap, Cambodia và Việt Nam cần hợp tác vận động việc phối hợp quy trình vận hành tất cả các đập Mekong để bảo đảm Biển Hồ Tonle Sap đạt đủ dung lượng 80 tỉ mét khối lũ cần để phục hồi hệ sinh thái Biển Hồ đồng thời có nước để chảy về ĐBSCL lượng nước cần cho sinh hoạt, bảo đảm khả năng chống hạn và xâm mặn vào mùa khô. Số nước cần thiết cho ĐBSCL vào mùa khô theo GS Trương Đình Dụ và Th.S Trương Thu Hằng là khoảng 10 tỉ mét khối và theo ước tính TS Lê Anh Tuấn Viện DRAGON thì vận tốc dòng chảy để đẩy mặn là 10.000 m3/s.

Một ví dụ khác: KS Phạm Phan Long và một số thành viên của các tổ chức bảo vệ Môi sinh đang có những vận động thuyết phục về tính khả thi nhằm triển khai Năng Lượng Tái Tạo / NLTT thay vì tiếp tục 7 dự án thủy điện của Lào, 2 của Cambodia, và để cùng thấy rằng mọi phía trong toàn lưu vực / Mekong Basin đều có lợi / win-win situation, theo đúng hướng đi thời đại về năng lượng xanh của toàn cầu. (5)

Để hóa giải mối thù hận Việt Khmer như một tồn tại lịch sử, tuy vô cùng khó khăn nhưng vẫn phải có bước khởi đầu để hướng tới. Điều thiết yếu là phải có một giới lãnh đạo mạnh từ hai quốc gia, với tầm nhìn lịch sử, có quyết tâm chánh trị, có hậu thuẫn của dân chúng, để can đảm cùng nhau mở ra những vết thương tuy đau đớn nhưng có cơ hội chữa lành.

Năm 2018, sẽ là một năm của ước vọng hàn gắn / healing process những đổ vỡ, phục hồi niềm tin, tiến tới triển vọng hợp tác trong “Tinh Thần Sông Mekong / Mekong Spirit” như một mẫu số chung để cùng nhau phát triển, cùng nhau hướng tới một tương lai thịnh vượng chung và hòa bình cho toàn vùng.

THAY LỜI KẾT: MỘT KHOẢNH KHẮC BÌNH AN

Hình 17: TS Dương Văn Ni và người viết đang giúp mấy cháu bé hồn nhiên

hái trái cây trứng cá bên tả ngạn bờ sông Hậu,

nơi sát một khúc sông đang bị sạt lở. Cầu mong cho thế hệ các cháu vẫn còn được sống

trong một môi trường xanh nhưng rồi ra, ai sẽ bảo vệ vùng trời quê hương rất đáng sống ấy cho các cháu.

[photo by Phạm Phan Long]

NGÔ THẾ VINH
Châu Đốc – Tân Biên – Tri Tôn
12.2017

Tham Khảo:

1/ Cửu Long Cạn Dòng, Biển Đông Dậy Sóng. Ngô Thế Vinh, Nxb Văn Nghệ California 2000

2/ Vực Dậy từ Tro Than, Đi qua những Cánh Đồng Chết. Ngô Thế Vinh. Mekong Dòng Sông Nghẽn Mạch, Nxb Văn Nghệ California 2007

3/ The Mekong and Mississippi Sister-River Partnership: Similarities and Differences. Ngô Thế Vinh, Viet Ecology Foundation 09.09.2009; http://vietecology.org/Article/Article/58#

4/ Xả lũ hai đập tràn Tha La, Trà Sư tạo phù sa cho hạ lưu. Tuổi Trẻ 22.10.2016. Xả lũ hai đập tràn Tha La, Trà Sư thu hút hàng trăm người dân trong tỉnh đổ về xem. Tuổi Trẻ 22.09.2017 
5/ Blowing away the curse over the Mekong with its own Wind and Sunlight.
Phạm Phan Long; Viet Ecology Foundation 01.2018