THÁNG BA THANH TÂM TUYỀN RŨ BỎ KY ỨC KHÔNG THỂ KHÁC

Ngô Thế Vinh

Hắn rũ bỏ ky ức, và đi

Prélude Cho Những Chuyến Đi, Về (1982)

...

Rũ bỏ ky ức - ky ức người

Vài khúc dạo tặng tri âm (1988)

...

Tới lúc tôi phải viết như không có gì đã xảy ra, như không có gì biến đổi.

Đến lúc nào tôi sẽ có thể có được điều như vậy? Để có thể viết trở lại (1993)

*

Thanh Tâm Tuyền sinh tháng 3 [13/03/1936] cũng mất tháng 3 [22/03/2006]

Bài viết ngắn tháng 3 [22/03/2015] này để tưởng nhớ 9 năm ngày mất Thanh Tâm Tuyền.

Thanh Tâm Tuyền tên thật Dzư Văn Tâm, sinh tại Vinh, Nghệ An. Mồ côi cha rất sớm. Đi dạy học từ 16 tuổi, viết truyện đăng trên báo Thanh Niên, TTT sinh hoạt trong Tổng hội Sinh viên Hà Nội với Doãn Quốc Sỹ, Nguyễn Sỹ Tế, Trần Thanh Hiệp; cùng chủ trương tập san Lửa Việt. Di cư vào Nam 1954, TTT viết cho tuần báo Dân Chủ, Người Việt và là một trong những cây viết chủ lực tạp chí Sáng Tạo cùng với Mai Thảo, có ảnh hưởng lớn trên văn học Việt Nam khoảng từ 1956-1975 và cả những năm về sau này.

TTT bị động viên từ 1962, cấp bực cuối cùng đại úy. Sau 1975 bị đi tù 7 năm qua nhiều trại giam khắc nghiệt ngoài Việt Bắc. TTT ra tù 1982, ít ai biết mấy năm sau đó TTT đã mất đứa con trai lớn trên đường vượt biển; từ 1986 cho đến khi TTT mất, anh đã không ngừng khắc khoải trong vô vọng lần tìm tin tức và dấu vết đứa con mất tích ấy. Sang định cư tại Hoa Kỳ từ 1990, sống trong ẩn dật. TTT mất ngày 22 tháng 03 năm 2006, khi mới bước vào tuổi 70.

Đã xuất bản:

Thơ: Tôi không còn cô độc (1956), Liên - Đêm, Mặt trời tìm thấy (1964, Sài Gòn),

Thơ ở đâu xa (1990, Mỹ).

Truyện: Bếp Lửa (1957); Khuôn Mặt (1964), Dọc đường (1967), Cát lầy

(1966), Mù Khơi (1970), Tiếng động (1970).

Một số tác phẩm chưa xuất bản trong đó có tiểu thuyết Ung Thư, đã đăng

nhiều kỳ trên báo Văn, Sài Gòn, một tác phẩm quan trọng sau Bếp Lửa được TTT nhắc tới trong bài phỏng vấn 1993. (4)

                                                           Thanh Tâm Tuyền

Ky hoạ của Duy Thanh 1956

    Nguyễn Xuân Hoàng trong số báo Văn đặc biệt về TTT, đã viế Thanh Tâm Tuyền như ngọn cờ đầu của thơ tự do Việt Nam, người làm mới thi ca Việt Nam." (2) Đặng Tiến khi viết bài tưởng niệm Thanh Tâm Tuyền đã bày tỏ ít nhiều tiếc rẻ là "lối thơ Thanh Tâm Tuyền không có người thừa kế."

     Cũng vẫn Đặng Tiến viết tiếp: "bản thân Thanh Tâm Tuyền về sau, trong tập “Thơ ở đâu xa” cũng trở về với những thể thơ truyền thống. Nhưng đây là những bài thơ làm trong lao ly, trong những hoàn cảnh đặc biệt, không cho phép chúng ta suy diễn về ly thuyết. (3)

Thanh Tâm Tuyền nơi xứ tuyết

    Ngoài những năm tháng tù đầy của TTT, trước và sau 1975, thỉnh thoảng tôi có dịp gặp TTT. Sang Mỹ, phương tiện đi lại dễ dàng nhưng TTT rất ít di

chuyển và đi xa. Liên lạc với anh thường bằng thư, có lần qua điện thoại, đôi khi TTT gửi cho tôi cuốn sách mà anh đã đọc và thấy tâm đắc. Cũng để bạn đọc hiểu hơn về cuộc sống nơi xứ tuyết của TTT -- như một nhà văn lưu đầy/ writer in exile từ một đất nước Việt Nam mà "tâm thái" anh thì không bao giờ muốn xa rời, sau đây là trích đoạn đôi ba bức thư trao đổi với Thanh Tâm Tuyền, như để chia xẻ với bạn đọc một chút riêng tư. (6)

...

St Paul 31-12-92

Anh Ngô Thế Vinh thân,

Ở đây trận bão lạnh từ bên ấy đang lùa sang, nhiệt độ xuống thấp hơn hai

năm trước nhiều, âm độ F là sự thường, gió lạnh thổi có hôm xuống tới 40 -

50 độ âm, phố xá ướt át trắng xoá. Trước kia tôi cũng tưởng mùa đông chim chóc trốn tuyết hết, nhưng đã ở đây qua ba mùa đông, tôi ngạc nhiên thấy mình lầm. Chim chóc vẫn ở lại: quạ, bồ câu, chim sẻ... Bồ câu, chim sẻ đợi lúc có nắng tìm mồi quanh quẩn tại các công viên. Có lẽ chúng ở lại được với mùa đông nhờ trú ẩn trên những nóc mái của các nhà đều có hơi sưởi.

Riêng có một loại cây ở đây không biết tên là gì, mùa đông lá héo chết

nhưng bám chặt cành. Anh hãy tưởng tượng cả một lũng rừng khô úa trơ trơ giữa tuyết trắng. Tôi đã hỏi nhiều người và tra cứu nhưng vẫn chứa biết tên loại cây ấy. Khi lá của cây này rụng ấy là lúc mùa Xuân đã tới...

Nhận được thư anh năm đó 1992 và cho cả tới bây giờ, tôi vẫn cứ mãi bị ám ảnh mãi về một loại cây không biết tên, mùa đông lá héo chết nhưng bám chặt cành. Cũng là hình ảnh một TTT héo chết, nhưng tâm thái của anh thì vẫn bám chặt với một quê hương Việt Nam mà TTT không muốn xa rời.

St Paul 12-14-93

Anh Ngô Thế Vinh thân,

Gửi anh bài dịch của anh Phan Lạc Phúc đăng ở Úc để đọc. Tờ tạp chí

Impressions du Sud đăng bài gốc tôi chưa nhận được. Khi có tôi cũng sẽ

copy đầy đủ gửi anh xem... Anh cho gửi lời thăm và chúc lành của tôi cho

hai người bạn thơ tôi. Nhân dịp đầu năm...

Ky giả Lô-Răng Phan Lạc Phúc, nguyên chủ bút báo Tiền Tuyến, là bạn văn

trước 75 và cả bạn tù đầy lâu năm của TTT nơi các trại giam ngoài Bắc.

Phan Lạc Phúc định cư ở Sydney, Úc châu từ 1991. Tác giả hai cuốn sách

Bạn Bè Gần Xa (2000) và Tuyển Tập Tạp Ghi (2002) như một hồi ức về

những thảm cảnh mà bản thân Phan Lạc Phúc và các bạn văn của anh đã trải

qua. Với bút hiệu Huy Quân, Phan Lạc Phúc đã dịch "Thanh Tâm Tuyền,

Thơ trong chiến tranh và trong trại cải tạo", có xen thêm y kiến của người

dịch [ghi chú của người viết]

St Paul 11-12-94

Anh Ngô Thế Vinh thân,

Cám ơn anh về quyển sách anh gửi tặng "để đọc trên xa lộ". Có lẽ phải chạy

"xa lộ xuyên bang" mới thấy cái hữu dụng của loại sách này... Tôi tính sáng

nay thứ bảy, sẽ chạy xe ra bờ hồ gần nhà và mở nghe...

Gửi tặng lại anh quyển tiểu thuyết đầu tay của Heny Roth: Call It Sleep. Lâu

lắm, có đến mấy chục năm là ít, mới có cuốn tiểu thuyết bắt tôi phải đọc một

"hơi", nói là một "hơi" vậy, chứ cũng phải mất cả tuần lễ, vào những sáng

sớm khi thức khoảng 3,4 giờ và những chiều tối... Hồi còn ở Sài Gòn, tôi có

đọc trong Express hoặc Nouvel Observateur nói về Henry Roth và quyển

sách của ông được tái bản sau 30 năm không được chú y. Tôi vẫn nhớ lúc

bấy giờ ông đang sống bằng nghề "lái vịt" và đối với tôi ông là nhà văn bẻ

bút đi chăn vịt. Bấy giờ là đầu những năm 60, Salinger đã bỏ đi đâu biệt

tích... Chỉ mong anh đọc và thấy thú vị.

Tiểu thuyết "Call It Sleep" của Henry Roth xuất bản 1934, viết về kinh

nghiệm một bé trai lớn lên trong một ghetto cộng đồng di dân Do Thái vào

đầu thế kỷ 20 ở New York. Cuốn sách ế ẩm phải 30 năm sau mới bán hết.

Nhưng khi sách tái bản 1964, đã trở thành một best seller với hơn một triệu

ấn bản, được tuần báo Times 2005 sắp hạng là trong số 100 cuốn sách tiếng

Anh hay nhất kể từ 1923 [ghi chú của người viết].

Đây là một bức thư viết tay khá dài, phản ánh nỗi thao thức của TTT và

ngưỡng tuổi cầm bút. Năm 1994, TTT mới 58 tuổi. Anh viết:

"Hồi trước khi biết phải ngoài 50 tuổi Stendhal mới viết nổi Le Rouge et Le

Noir, tôi phục quá. Bây giờ thấy Henry Roth ngoài 70 mới viết trở lại, càng

phục hơn, tuy nhiên cứ khoa học mà nói 50 tuổi thời Stendhal thì cũng bằng

70 tuổi thời này, anh có nghĩ vậy không?" Rồi TTT say sưa kể về cuốn sách

mới của Roth: "Trong quyển sách mới, xen giữa những đoạn kể là những

mẩu 'độc thoại tự kiểm' của nhân vật -- người kể, dưới hình thức 'cuộc đối

thoại một chiều' giữa người viết và cái 'computer'... Vẫn bị ám ảnh bởi Call

It Sleep hơn là chính tác phẩm mới -- có lẽ bởi đề tài không khác."

Sang Mỹ, TTT vẫn đọc thật nhiều và tích luỹ, anh cũng tiếp tục "lao động

vinh quang" nhưng là trong tự do và tự nguyện, anh đi học và đi làm trở lại.

TTT viết tiếp: "Cuối tháng này tôi sẽ bỏ chỗ làm xa về làm việc tại cái

trường dậy nghề ở gần nhà, đỡ lo lái xe trong mùa đông và không khí

trường ốc cũng hợp với tôi hơn. Nói để anh mừng cho tôi."

St Paul 7-18-95

Anh Ngô Thế Vinh thân,

Lâu lắm không được tin anh. Gửi anh toàn bài trả lời phỏng vấn năm 93...

thân, tâm

Như vậy là cách đây cũng đã 20 năm [ngày 18 tháng 7, 1995], TTT gửi cho

tôi toàn bài phỏng vấn anh bằng tiếng Pháp. Thanh Tâm Tuyền giỏi ngoại

ngữ tiếng Pháp và cả tiếng Anh. Rất sớm qua tiếng Pháp, anh đã tiếp cận

rộng rãi với nền văn học thế giới nhưng có lẽ nguyên bản cuộc phỏng vấn

này là bằng tiếng Việt do Lê Hữu Khoá, Université de Provence [Aix-en-

Provence] thực hiện và dịch sang tiếng Pháp, sau đó bài được in trong tập La

part d'exil: littérature vietnamienne / textes réunis et traduits  par Le Huu

Khoa; Publication de l'Université de Provence, 1995. (1)

Không có bản tiếng Việt gốc, qua Đinh Cường, tôi liên lạc được với tác giả

bài phỏng vấn TTT, Lê Hữu Khoá nay đã chuyển sang dạy tại Université de

Lille. Qua eMail 3/14/2015, anh Khoá cho biết anh đang đi công vụ đại học,

không có mặt ở Âu Châu; bài phỏng vấn tiếng Việt của Thanh Tâm Tuyền

nằm trong thư viện của anh tại Nice, rất tiếc là anh không có mặt tại Nice.

Trong khi chờ có được bản tiếng Việt gốc trọn vẹn của TTT, do vẫn muốn

có một bài viết đúng vào ngày giỗ chín năm TTT, sau đây là trích đoạn bản

lược dịch buổi nói chuyện trao đổi ấy - nhưng lại đi theo một đường vòng: từ

bản gốc tiếng Việt của TTT dịch sang tiếng Pháp, nay dịch lại từ tiếng Pháp

sang tiếng Việt, tuy văn phong không phải của Thanh Tâm Tuyền nhưng hy

vọng nội dung chuyển tải được những điều mà Thanh Tâm Tuyền thực sự

muốn phát biểu, và có lẽ giúp người đọc hiểu tại sao và trong hoàn cảnh nào

đã đưa tới sự chuyển đổi của TTT từ một nhà thơ tự do khai phá và cách tân

của thập niên 1950-1960 nay cuối đời lại trở về với những thể thơ truyền

thống. (1)

THƠ GIỮA CHIẾN TRANH VÀ TÙ ĐẦY

Trích phỏng vấn TTT của Lê Hữu Khóa

Thanh Tâm Tuyền một tên tuổi lớn trong văn học Việt Nam hiện đại, với hai

đóng góp đặc sắc trong đời sống văn học kể từ sau 1945. Về thơ, Thanh Tâm

Tuyền đã dứt bỏ với thể thơ truyền thống có vần điệu, và ông là đại diện cho

phong trào thơ tự do. Hai tập thơ đầu tiên Tôi Không Còn Cô Độc và Liên,

Đêm và Mặt Trời Tìm Thấy đã khai sinh ra một thế hệ “làm thơ / fait de la

poésie” và “không còn làm những câu thơ theo vần/ ne fait plus de vers”.

Về văn xuôi, tác phẩm đầu tiên cuốn Bếp Lửa đã đánh dấu một đoạn tuyệt/

point de non-retour so với kỹ thuật kể chuyện cổ điển. Ở Thanh Tâm Tuyền,

sự cô đọng của ngôn từ góp phần vào sự tăng tốc nhịp điệu / accélération

des rythmes và chủ động trong xúc cảm thẩm mỹ/ maitrise du sens

esthétique.

Là tác giả được biết tới nhưng lại ít được giới phê bình nghiên cứu một cách

sâu rộng trong khoảng thời gian chiến tranh 1954-1975, và ngay cho tới bây

giờ Thanh Tâm Tuyền là tác giả đáng ngại nhất / le plus redoutable cho giới

phê bình văn học Việt Nam, do phong cách sáng tạo phức tạp/ démarche

créative complexe và cả ly thuyết văn học tổng hợp/ théorie littéraire

synthétique của ông. Tất cả trên một cái nền sáng tạo mới của nhạc tính thi

ca/ musicalité poétique.

Thanh Tâm Tuyền trong số các nhà văn hiểu rõ sự tàn phá đất nước Việt

Nam do chiến tranh, ông cũng nếm trải sự đàn áp của độc tài toàn trị hiện

tại. Thanh Tâm Tuyền đã sống nhiều năm trong tù đầy, qua các trại cải tạo

dưới sự áp bức của chế độ mới giữa khoảng từ 1975 tới 1990 [Thanh Tâm

Tuyền ở tù 7 năm ra tù 1982; ghi chú của người viết].

Chân dung Thanh Tâm Tuyền 1993

by Đinh Cường

Kinh nghiệm văn chương trong chiến tranh 1954 - 1975

Ngoại trừ thơ, tôi [Thanh Tâm Tuyền], đã có hai thời kỳ ghi dấu bởi hai tác

phẩm văn xuôi. Cuốn thứ nhất là Bếp Lửa (1954) mô tả khung cảnh Hà Nội

trước 1954, với những người ra đi cũng như những người ở lại, cả hai đều

bị giằng co bởi những chọn lựa miễn cưỡng, sự chia ly hay cái chết. Tức

thời đã gây phản ứng chỉ trích của mấy nhà văn cách mạng. Trong bài nhận

định của tạp chí Văn Nghệ (Hà Nội), một cây bút phê bình đã chất vấn tôi:

“Trong lúc nhân dân miền Bắc đang tung toàn lực để xây dựng chủ nghĩa xã

hội, thì nhân vật trong Bếp Lửa đang ở đâu ? ” Tôi đã trả lời: “Hắn đi về

hướng huỷ hoại của lịch sử”, mỗi nhà văn là một kẻ sống sót.

Cuốn sách thứ hai, Ung Thư (1970) có thể coi như một tiếp nối của Bếp

Lửa. Ung Thư là một hiện hữu mà chúng ta chấp nhận giữa định mệnh phù

du và sự lạnh lùng của cái chết. Cuốn sách ấy chưa hề được xuất bản. [tiểu

thuyết Ung Thư đăng từng kỳ trên báo Văn từ 1964, là một tác phẩm quan

trọng thứ hai của TTT sau Bếp Lửa, ghi chú của người viết]

  

Tài liệu chuyên đề La Part D'Exil của Đại Học Provence [1995]

trong đó có bài phỏng vấn TTT của Lê Hữu Khoá (1)

...

Kinh nghiệm văn chương trong tù cải tạo 1975 - 1982

Đối mặt với cảnh rối loạn và tình trạng hỗn mang khoảng thời gian sau

1975, tôi nghĩ rằng tôi đã sống hết cuộc đời mình, thời gian còn lại là phần

thặng dư, tôi không còn bận tâm nghĩ tới nữa. Mất ảo tưởng toàn diện/

désillusion totale. Năm 1975, chế độ mới bắt tôi vào trại tù cải tạo cùng các

bạn "đồng hội đồng thuyền”, chúng tôi rời đồng bằng đi về các miền núi với

bình tĩnh và vô cảm, không tuyệt vọng và cũng không hy vọng.

Tôi đã nghĩ tới “biến mất/ disparaitre” không hy vọng trở về, như thứ cặn

bã bị cuốn đi bởi cơn lụt của lịch sử/ l’inondation de l’histoire. Nhưng tôi đã

lầm. Họ đưa chúng tôi ra Bắc, tới những cánh rừng già cô lập với thế giới

bên ngoài, bỏ mặc tôi với thiên nhiên, tự do với “mục tiêu đi đốn gỗ mỗi

ngày”, tôi đã tập leo và trượt núi chờ cơ hội đào thoát. Nhưng rồi mỗi ngày

tôi chỉ tìm thấy con đường trở về trại.

Tại sao tôi gọi đó là trở về ? Có phải “chẳng còn hy vọng”, hay là sự vỡ

mộng của con người bị ruồng bỏ, của con người tuyệt vọng ? Vào lúc này,

tôi thực sự sống trong hy vọng không hiện hữu/ l’inexistence, trong một vùng

bất khả xâm nhập, một tình trạng không còn liên hệ/ non-relation. Điều ấy

không rõ ràng với tôi. Rồi tôi được thuyết phục rằng tôi đã được hồi sinh/

ressuscité, có nghĩa là thi ca đã trở lại, tôi hạnh phúc sung sướng. Tôi cũng

đã bẽn lẽn như hồi còn trẻ, với những bài thơ đầu tiên, tôi dấu các bạn trong

trại, tôi không dám đưa ra.

Khi anh sống vô cảm ngày qua ngày, không nghĩ gì tới tương lai, không hoài

niệm quá khứ, không ưu tư với hiện tại, anh còn lại gì ? Vẫn còn cái gì đã

hiện hữu trong anh, và điều ấy vẫn hiện hữu cho dù anh muốn hay không.

Để qua đi những ngày ảm đạm, với mưa, với hè nóng cháy, với sương giá,

với bão tố, với những mùa thay đổi, tôi tìm niềm vui trong những thứ ấy,

trong tôi, thứ duy nhất mà tôi mang theo, luôn luôn ở trong tôi.

Trong tôi còn lại gì ? Gia đình, bạn hữu. Những bài thơ, đã đọc và nhập

tâm/ intériorisés, dĩ nhiên. Một khoảnh khắc tới, ky ức chuyển vận mau

chóng, đọc những bài thơ cho riêng tôi. Nơi ấy anh có thể gặp những ánh

sáng kỳ lạ. Thời gian của những tàn lụi/ le temps des ruines tăng sức cho thi

ca.

Đằm mình trong thời gian “phi lịch sử/ sans histoire” hay đúng hơn không

lịch sử từ bên ngoài/ sans l’ histoire de l’extérieur, người ta khám phá ra

rằng những ngày, những tháng trong cuộc sống không định hướng, không

mục đích, trần trụi. Tuyệt đối trần trụi. Không hiện hữu của đời sống/

inexistence de la vie đem tới sự thanh thản nội tâm/ paix intérieure. Trạng

thái thơ thanh bình này/ état poétique paisible ngự trị trên một vũ trụ tĩnh

lặng.

Từ đó mỗi bài thơ là một thời gian đóng kín/ temps clos, tách rời khỏi vận

động của cuộc sống. Thời gian của lo âu bỗng trở thành thời gian cô đọng/

temps condensé, không có sự khác biệt nào giữa [thời gian] ngưng đọng và

trôi qua.

Làm thơ trong trại tù cải tạo, cũng là trở về với thi ca truyền thống dân

gian/ la poésie de tradition populaire. Chế độ làm việc trong trại là một

ngày căng thẳng tám tiếng, không có cuối tuần; mỗi tù nhân có một vũ trụ

riêng: một manh chiếu, năm sáu chục tù nhân trên dưới hai tầng giường,

khoảng hơn trăm người trong một lán dưới một mái che. Viết là một xa xỉ:

một chỗ ngồi, thời gian viết. Với nhịp độ áp đặt trên đám tù nhân trong rét

lạnh, đói... ai còn dám nghĩ tới sáng tạo ? Ngay cả một thiên tài, một năng

lực siêu nhiên cũng không thể vượt qua được những “ức chế” như vậy.

Tuy nhiên, trong tiếng Việt, người ta nói “làm thơ” chứ không ai nói “viết

thơ”. Như vậy, người ta có thể làm thơ khắp nơi, trong bất cứ vị trí nào: khi

đang đi, đứng, nằm, ngồi, khi tỉnh thức... Thi ca tới với bạn không hẹn trước,

không định ngày, định giờ. Người ta không thể tìm vì không biết nó ở đâu.

Chỉ còn là một công việc đơn giản: đón nhận và trao đổi với nó. Thơ đòi hỏi

ở bạn một điều duy nhất: giữ cho được tiếng nói thuần khiết/ parole pure và

sau đó tiếng nói ấy sẽ quyết định đời sống của chính nó.

Thơ thường kín đáo, đôi khi nó đi vào bằng cửa chính, đôi khi bằng con

đường nhỏ, bạn lắng nghe và chú y. Thơ chuộng sự ẩn mặt/ se masquer, che

dấu/ se voiler, do đó nếu trí nhớ bạn không tỉnh thức, bạn sẽ không thể nhận

diện nó.

Trong lúc bạn “lao động vì mục tiêu cách mạng”, thơ tới với bạn. Bất ngờ,

giữa cánh đồng, giữa rừng rậm... Thơ tới, thơ bắt bạn dừng lại. Bạn bắt đầu

thấy bầu trời và rồi quên đi những cử động máy móc. Thơ sớm đưa bạn tới

một trạng thái nội tâm thanh tịnh. Sự tự-hiện-sinh/ autoexistence ấy đem tới

niềm vui. Bởi vì khi thi ca buông anh ra, anh trở lại cuộc sống mà anh đã

dám chối bỏ. Anh thấy cuộc sống này tự chuyển đổi thành tiết điệu của các

câu thơ. Chỉ làm việc với đôi cánh tay, trong khi đôi tai đuổi theo những tiết

điệu, nhạc tính của bài thơ. Sự hoà điệu này đem lại cân bằng cần thiết giữa

giới hạn lao động trong những động tác và ky ức đang tích luỹ/ stocke.

Nhưng thực tế làm thơ trong trại cải tạo, sự khó khăn vẫn có đó. Vì không

thể nào viết sửa/ rédiger những bài thơ, như trạng thái hạn chế cuối cùng

của sáng tạo: niềm vui cao giọng đọc thơ và chia xẻ với bằng hữu xung

quanh. Thơ phải được đọc và nghe/ la poésie doit être lue et écoutée, đó là

số phần cuối cùng của thơ. Số phận của tiếng nói nhưng cũng là số phận ky

ức của nhiều người.

Sau khi được trả tự do, trên đường trở về, việc đầu tiên mà tôi đã làm là tự

thu mình và viết xuống những bài thơ trong trí nhớ của suốt thời gian bị

giam cầm. Tôi là người sống sót, nhưng tôi không còn muốn là một nhà văn,

như tôi đã từng luôn luôn ao ước bấy lâu; Tôi đã ghi trong ky ức tù cải tạo :

“Tới lúc tôi phải viết như không có gì đã xảy ra/ comme si rien s’était passé,

như không có gì biến đổi/ comme si rien n’était modifié.”

Và bây giờ tôi tự nhủ : “Đến lúc nào tôi sẽ có thể có được điều như vậy ?”

Để có thể viết trở lại/ pour re-écrire.

Hết phần trích dẫn

Thanh Tâm Tuyền, La poésie entre la guerre et le camp 
Propos receuillis et traduit par Lê Hữu Khóa 

Đọc thơ Thanh Tâm Tuyền 1956 - 1990

Phục Sinh [1956] là bài thơ tự do nổi tiếng của Thanh Tâm Tuyền trong thời kỳ đầu của Sáng Tạo:

Mẫu bìa tập thơ

Tôi không còn cô độc, Nxb Người Việt, Sài Gòn 1956

Phục sinh

tôi buồn khóc như buồn nôn

ngoài phố

nắng thủy tinh

tôi gọi tên tôi cho đỡ nhớ

thanh tâm tuyền
buổi chiều sao vỡ vào chuông giáo đường

tôi xin một chỗ quỳ thầm kín

cho đứa nhỏ linh hồn

sợ chó dữ

con chó đói không màu

tôi buồn chết như buồn ngủ

dù tôi đang đứng bên bờ sông

nước đen sâu thao thức

tôi hét tên tôi cho nguôi giận

thanh tâm tuyền

đêm ngã xuống khoảng thì thầm tội lỗi

em bé quàng khăn đỏ ơi

này một con chó sói

thứ chó sói lang thang

tôi thèm giết tôi

loài sát nhân muôn đời

tôi gào tên tôi thảm thiết

thanh tâm tuyền

bóp cổ tôi chết gục

để tôi được phục sinh

từng chuỗi cuộc đời tiếp nối

nhân loại không tha thứ tội giết người

bọn đao phủ quỳ gối

giờ phục sinh

tiếng kêu là kinh cầu

những thế kỷ chờ đợi

tôi thèm sống như thèm chết

giữa hơi thở giao thoa

ngực cháy lửa

tôi gọi khẽ

em

hãy mở cửa trái tim

tâm hồn anh vừa sống lại thành trẻ thơ

trong sạch như một lần sự thật.

TTT 1956

Bài thơ 7 chữ Ngã Trên Núi Việt Hồng [1979], TTT làm trong tù 23 năm

sau:

Mẫu bìa Thơ ở đâu xa,

bìa trước Duy Thanh, bìa sau Ngọc Dũng

Trầm Phục Khắc xuất bản, Hoa Kỳ 1990.

Ngã Trên Núi Việt Hồng

ở yên báy khi đi vác nứa

Tuột dốc té nhào trên hẻm núi

Chết điếng toàn thân trong giây lâu

Mưa rơi đều hạt mưa phơi phới
Ngày đang tàn hiu quạnh rừng sâu

Duỗi soải chân tay gối trên nứa

Ngó trời nhá nhem nghe mưa mau

Tưởng chừng thi thể ai thối rữa

Hồn viển vông chẳng chút oán sầu

Mưa giăng tấm lưới trắng dầy khít

Làng xóm dưới núi ở phương nào?

Gió lạnh tái tê bó liệm chặt

Lả thiếp người quên bẵng sước đau

Dầm mình trong hạnh của ẩn mật

Mắt hoen nhòa hứng giọt thiên thâu

Dò dẫm lối về đêm tối mịt

Sông xa núi thẳm quê nhà đâu?

Yên Báy, 1979

Năm 1986, đã ra khỏi những trại tù Việt Bắc, nhưng vẫn còn phải sống trong

một nhà tù lớn Việt Nam, Thanh Tâm Tuyền đã làm một bài thơ Khóc Muộn

Tuyết Ngưu Vũ Khắc Khoan, [Vũ Khắc Khoan mất 12 tháng 9, 1986]

in memorium:

Khóc Muộn Tuyết Ngưu Vũ Khắc Khoan

Cõi tối biếc, quãng đồng trắng xoá

Rừng phong bát ngát tuyết mưa khoả

Bông lạnh tả tơi rối đêm ngày

Cầm chân Tuyết Ngưu đắp rét say

Trợn mắt dòm bão trận sinh tử

Bủa muôn trùng ánh thép hoa bay

Khốn kiếp cổ đại thời băng lũ

Tuyệt bóng dị thú hoang địa bày

TTT 1986

Thanh Tâm Tuyền rất thân với Vũ Khắc Khoan, và hai người có điểm giống

nhau ở cách viết rất khó khăn theo cái nghĩa cách viết cô đọng với chữ nghĩa sâu và hàm súc.

Tuyết điểu TTT và Giấc Mộng Lớn

Năm 1982, khi mới ra tù, không sao quên được hình ảnh một TTT tiều tuỵ,

trông anh già đi, da sậm đen sắc diện của một người bị bệnh sốt rét kinh

niên. Khó có thể tưởng tượng với vóc dáng mảnh mai ấy anh sống sót qua

suốt bảy năm tù đầy ngày nào cũng đói lạnh nơi những vùng sơn lam

chướng khí ấy ở các trại giam Miền Bắc. Bảy năm đốn tre trảy gỗ trên ngàn, bị tre nứa đâm xuyên đùi không giải phẫu thuốc men nhưng anh vẫn sống sót, trong tù chống rét anh tập hút thuốc lào, không giấy bút anh vẫn làm thơ qua trí nhớ. (5)

Cũng để thấy rằng, những năm sau 1975, TTT đã sống với "giờ thứ 25/ la

vingt-cinquième heure" [tên tác phẩm của C.V. Gheorghiu] của đất nước;

chất liệu ấy đủ cho TTT viết một Gulag Archipelago [tên tác phẩm của

A.I.Solzhenitsyn] Việt Nam. Nhưng anh dứt khoát không có một chọn lựa

như vậy. TTT muốn đoạn tuyệt, muốn xoá tất cả khoảng thời gian ấy ra khỏi

ky ức. Năm 1982, sau ngày ra tù, ngay từ Sài Gòn, TTT viết:

Prélude Cho Những Chuyến Đi, Về:

Hắn rũ bỏ k. ức, và đi

Trong bóng tối ruỗng im quái gở

Lúc dứt lặng trận chiến man rợ

Hắn rũ bỏ ky ức, và đi

Trong rừng sâu thẳm cây trút lá

Ngọn gió mông muội thổi tràn trề

Bấy giờ hồi trằn trọc lịch sử

Lịm từng cơn ảm đạm ê chề

Sớm hay khuya không biết đâu nữa

Thời khắc tự huỷ hoại vắng tanh

Giòng nước suối chảy không tiếng vang

Giữa bờ bến đắm chìm lấp lú

Những cơn trốt quặn thắt huyền bí

Xoay quanh sự thế vui trầm ngâm

Hắn đưa chân theo bước khôn cầm

Trên lối u mê mờ hoặc

Mọi nỗi niềm đều giấu mặt

Mọi sự thực đều lang thang

Hắn đi như thế, không thể khác.

TTT 1982

Năm 1986, bốn năm sau ra tù, TTT trong một bài thơ khác, vẫn là một phủ

nhận quyết liệt, một chối từ quá khứ với điệp khúc "rũ bỏ ky ức" ấy:

Vài khúc dạo tặng tri âm

Rũ bỏ k. ức - k. ức người

mông muội đắm mình

không thể khác

Ngậm tanh tiếng sơ sinh

khốn kiếp

lạnh bất trắc.

Nuốt chọng điếm nhục

Thế giới xa xăm vừa tận số

không trung vô hạn sóng điêu linh

Mây lửa ứa nghẹn thất thanh.

Và đi. Làm kẻ phản phúc

bị lăng mạ

đoạn tuyệt mọi thề thốt gắn bó

Đứt hết ràng buộc

Chốn ở nào đâu

Chốn đến không

Có thể nào khác

Biệt trí nhớ khuất ngoài tích sử.

2.

Trời một bãi đầm lầy man rợ

Đêm vẫn đêm cố cựu bao quanh

Tịch mịch trong ngoài

Câm nín mai một

Nghe như rừng thẳm cây trút lá

Mùa gió bạo ngược lộng tràn trề

Cắt chuỗi khoảnh khắc mạch vỡ lở

Cấn thai hàm hỗn mộng truỵ băng

Thổ huyết dữ bằn bằn đen đúa

3.

Si cette nuit est une nuit de destin

Bénédiction sur

elle jusqu'à l'apparition de l'autore

Chantent les chameliers tartares

dans la nuit du désert.

4.

Như chim chao liệng chưa hừng đông

trên hoang phế cuối đêm thảm hoạ

buột tiếng kêu vô vọng thinh không

Như con nước cuồng lưu mùa lũ

Trắng xoá bão gông mù mịt nguồn

Trôi giạt bến bờ đất khốn đoạ

TTT 1988

Khúc 3: đọc trong Le Temps du Mépris của A. Malraux

Năm 1993, cũng vẫn là một TTT nhất quán dứt khoát "rũ bỏ ky ức" khi đã

trả lời cuộc phỏng vấn của Lê Hữu Khoá: “Tới lúc tôi phải viết như không

có gì đã xảy ra, như không có gì biến đổi” (1)

Chọn lựa của Thanh Tâm Tuyền, "Rũ bỏ ky ức - ky ức người" khiến không

thể không liên tưởng tới ECT/ Electroconvulsive Therapy, một phương pháp

điều trị trong y khoa, đưa dòng điện qua sọ não, tạo một thay đổi hoá chất

não bộ/ brain chemistry để xoá bỏ ky ức người bệnh trong một số trường

hợp bệnh ly, thường là trầm cảm khi điều trị thuốc men không còn hiệu quả,

đó là một quá trình đau đớn phải thực hiện trong gây mê. Rất biểu tượng,

một TTT trầm cảm và khắc kỷ đã tự chọn cho mình một chặng đường xoá

bỏ ky ức đau đớn đó và không có gây mê.

Những người bạn gần và hiểu TTT đều nghĩ rằng thái độ sống ẩn dật, từ chối

những tiếp xúc và khép kín của anh có ly do của một TTT đang tự lột xác,

lặng lẽ tích luỹ, TTT vẫn đọc rất nhiều và không ngừng đi tìm cái mới, với

"giấc mộng lớn" để rồi khi tái xuất hiện là một TTT hoá thân, đó sẽ là một

TTT khác, một TTT phục sinh để anh có thể viết trở lại/ re-écrire. Nhưng

rồi, như một định mệnh, TTT đã không còn thời gian.

Hai mươi năm sau ngày mất Vũ Khắc Khoan [1986], tám năm sau ngày mất

của Mai Thảo [1998], Thanh Tâm Tuyền Tôi Không Còn Cô Độc đã ra đi

lúc 11 giờ 30 ngày 22 tháng 3 năm 2006 tại thành phố Saint Paul, Minnesota

Hoa Kỳ. Minnesota cũng là nơi định cư từ 1975 của Vũ Khắc Khoan Thần

Tháp Rùa. Khiêng linh cữu đưa Tuyết Điểu Thanh Tâm Tuyền tới huyệt mộ

là những bằng hữu trong đó có Tô Thuỳ Yên, Cung Trầm Tưởng, Nguyễn

Cao Đàm, Cung Tiến.

"Mùa đông chiếc lá héo chết khô nay đã lìa cành, cũng là lúc mùa Xuân tới

với Thanh Tâm Tuyền, nhưng là ở một thế giới khác."

Bài viết này như một tưởng niệm nhân ngày giỗ chín năm gửi tới anh TTT

và gia đình. Rồi bỗng cũng không thể chạnh nghĩ, từ quan điểm y khoa, liệu có bao nhiêu phần liên hệ của bảy năm ròng rã hút thuốc lào chống rét chống đói trong tù của TTT và căn bệnh ung thư phổi như nguyên nhân cái chết của anh khi mới vừa bước vào tuổi 70.

NGÔ THẾ VINH

California, 22-03-2015

THAM KHẢO:

1/ 003708225 : La part d'exil [Texte imprimé] : littérature vietnamienne / textes réunis et

traduits par Le Huu Khoa ; préface de Geneviève Mouillaud-Fraisse ; posface de Trinh

Van Thao / Aix-en-Provence : Publication de l'Université de Provence, 1995

2/ Nguyễn Xuân Hoàng; Văn bộ mới số đặc biệt Tưởng niệm Thanh Tâm Tuyền 1936-

2006: số đôi 113&114 tháng Năm & Sáu, 2006. California

3/ Đặng Tiến: Thanh Tâm Tuyền

http://elib.quancoconline.com/ui/viewcontent.aspx?g=42728

19

4/ Giai phẩm Văn chủ đề Thanh Tâm Tuyền, tháng 10 năm 1973

Phụ bản đặc biệt của Thư Quán Bản Thảo, Trần Hoài Thư tranhoaithu@yahoo.com

5/ Ngô Thế Vinh, Bốn Mươi Năm Dương Nghiễm Mậu và Tự Truyện Nguyễn Du

http://damau.org/archives/35745

6/ Jane Katz Phỏng vấn nhà văn Mai Thảo; Bản tiếng Việt của Tâm Bình

Artists in Exile, American Odyssey; Stein & Day Publishers, NY 1983

http://hopluu.net/p131a2396/mai-thao-jane-katz