Trịnh
Y Thư
Duềnh nhỏ sau nhà. Ảnh TYT
Duềnh
quyên? What the heck do you mean by “duềnh quyên?”
Có
anh bạn sau khi đọc Chùm lục bát Lập Đông của tôi, nêu thắc mắc “duềnh quyên”
là “cái quái gì vậy?” Bạn nói tiếp, “Tôi chưa bao giờ nghe hay đọc cái chữ mà
khi đọc muốn trẹo quai hàm đó, cậu có bịa chữ thì cũng bịa vừa vừa thôi chứ,
làm quá cậu ‘ngộ chữ’ thì khốn, bởi vì từ ‘ngộ chữ’ đến tâm thần chỉ là khoảng
cách cận kề… Cậu biết chửa?”
Anh
bạn tôi còn nói nhiều nữa, nhưng tôi từ tốn ngắt lời anh bảo anh đừng nóng nẩy,
có mắng mỏ lên án thì chí ít cho tôi biện bạch vài lời đã, và tôi nhỏ nhẹ bảo anh:
Bạn
ạ, “duềnh” theo từ điển Việt Nam của cụ Lê Ngọc Trụ nguyên nghĩa là vụng nước. “Duềnh
quyên” là vụng nước có mặt trăng soi vào lấp lánh. Cụ Nguyễn Du thích nhóm từ
này lắm vì nó giàu hình ảnh. Tả cảnh Kiều ngồi buồn bã trước lầu Ngưng Bích, cụ
viết:
Buồn trông gió cuốn mặt
duềnh,
Ầm ầm tiếng sóng kêu
quanh ghế ngồi.
Và
cụ Trần Trọng Kim chú giải “duềnh” là vụng bể, vực sâu, bởi lầu Ngưng Bích trông
ra cửa bể.
Từ
“duềnh” còn được dùng để tả khúc sông Tiền Đường nơi Kiều, trong tuyệt vọng,
gieo mình tìm cái chết sau khi Từ Hải nghe
lời Kiều về hàng triều đình để rồi mắc lừa Hồ Tôn Hiến mà uất khí chết đứng giữa
trận tiền.
Kiều từ gieo xuống duềnh
ngân,
Nước xuôi bỗng đã
trôi dần tận nơi.
Đoạn
này trong truyện thì cụ Trần Trọng Kim chú giải “duềnh ngân” là vũng nước.
Từ
“duềnh” còn được Nguyễn Du sử dụng một lần nữa, lúc Kiều tái hồi Kim Trọng. Như
chúng ta đã biết, lúc gặp lại gia đình sau 15 năm lưu lạc, Kiều không muốn theo
người thân về nhà vì nghĩ tấm thân mình hoen ố quá đỗi rồi, về nhà chỉ làm ô
danh dòng tộc mà thôi. Nhưng bị mọi người nài nỉ, Kiều khứng chịu về. Trong bữa
tiệc đoàn viên trước mặt mọi người, Thúy Vân đứng lên xin “tác hợp cơ trời” cho
Kiều làm vợ Kim Trọng, “đem duyên chị buộc vào duyên em.” (Kim Trọng nghe vợ
mình nói thế, chắc mở cờ trong bụng, sướng run. Mười lăm năm người yêu lưu lạc,
đọa đày, mình lấy em gái người yêu làm vợ, ra làm quan hưởng bao ân huệ cuộc đời,
hạnh phúc ấm êm, bây giờ người yêu trở về, mình được phép lấy luôn làm vợ! Trời!
Chàng Kim này sao mà tốt số!)
Thế
nhưng Kiều nào chịu vậy. Nàng cảm kích nghĩa tình của Kim, “Chàng dù nghĩ đến
tình xa,” nhưng thôi chàng ơi, mình nên “đem tình cầm sắt đổi ra cầm cờ” đi
chàng. Kiều miễn cưỡng làm lễ thành hôn với Kim, nhưng nàng hổng chịu cho Kim make love. Lúc hai người ngồi riêng
trong phòng hoa chúc, nàng chỉ cầm đàn gảy cho chàng nghe.
Khúc
đâu đầm ấm dương hòa,
Ấy
là hồ điệp hay là Trang Sinh?
Khúc
đâu êm ái xuân tình,
Ấy
hồn Thục đế hay mình đỗ quyên.
Trong
sao châu nhỏ duềnh quyên,
Ấm
sao hạt ngọc Lam Điền mới đông.
Tiếng
đàn của Kiều lần này là tiếng đàn của hạnh phúc, lai láng tình xuân. Thật vậy,
theo nhà nghiên cứu văn học Trần Đình Sử, nếu
dựa vào tinh thần mấy câu thơ trên thì Kiều chưa hết đường tình ái đâu. Mặc dù
ngoài mặt nàng từ chối việc gối chăn với Kim Trọng nhưng trong lòng nàng vẫn
còn deeply in love với chàng, và thịt
da nàng vẫn còn rạo rực, trái tim vẫn còn loạn nhịp, bởi không cháy bỏng tâm
can thì tiếng đàn không thể “nghe suốt năm cung” và cũng không thể “não nùng
xôn xao” được.
Sáu
câu thơ ấy, Nguyễn Du dịch ý từ bốn câu Cầm
Sắt của nhà thơ Lý Thương Ẩn đời Đường:
Trang sinh hiểu rộng
mê hồ điệp
Thục đế xuân tâm hóa
đỗ quyên
Thượng hải nguyệt
minh châu hữu lệ
Lam điền nhật noãn ngọc
sinh yên.
Vẫn
theo ông Trần thì sáu câu thơ Nguyễn Du diễn tả tiếng đàn vào lúc này của Kiều
có cái lạ. Nó thấm đẫm tình dục! Trang Chu mộng thấy mình hóa bướm, cả hai hòa
nhập vào nhau không tách ra được; Thục Đế hóa thành chim đỗ quyên, không biết
là thân chim quyên hay thân Thục Đế, hai thân cũng xoắn xuýt không rời. Tất cả
là ẩn dụ nói về hai thân xác nam nữ nhập vào nhau. Đắm đuối. Đắm đuối thì tiếng
đàn mới “đầm ấm dương hòa” và “êm ái xuân tình” chứ.
Nguyễn
Du kết khúc phân cảnh này bằng hai câu tuyệt tác có cụm từ “duềnh quyên,” mà
tôi xin mượn cách bình giải của ông Trần như sau:
“Châu
nhỏ duềnh quyên” là giọt ngọc nhỏ xuống duềnh nước có bóng trăng soi, một hình ảnh
gợi tình nam nữ. Còn nắng ấm (dương) làm cho hạt ngọc Lam Điền đông cứng lại,
cũng là một cảnh hòa hợp, sinh thành. Một người một bướm, một người một chim, một
giọt ngọc một vụng nước, một ánh dương soi một sự sinh thành, bốn hình ảnh đều
khêu gợi mối dục tình nam nữ một cách kín đáo, hàm ẩn. Nó dự báo mối tình Kim-Kiều
rồi sẽ còn có hậu. Khúc đàn tái hợp của Kiều đã nói lên lòng nàng, vẫn một tấm
lòng yêu đời thiết tha, trong sáng.
Anh
bạn tôi ơi, đến đây thì chắc bạn đã tạm bằng lòng với câu trả lời của tôi về
nguồn gốc cụm từ “duềnh quyên” mà tôi dùng trong bài thơ Nghìn thu từ độ. Tiện đây, tôi cũng xin nói luôn với bạn là, đối với
tôi, “duềnh” là cái gì rất thực, rất thân quen, không phải hình tượng văn
chương thơ phú.
Họa
sĩ thường bị ám ảnh bởi một màu sắc hay đường nét nào đó suốt khoảng thời gian
dài trong cuộc đời sáng tạo của mình, và họa sĩ có xu hướng phả hình tượng cùng
màu sắc đó lên mặt canvas. Picasso thời kì xanh, thời kì hồng, chẳng hạn. Những
kẻ làm thơ như tôi thì bị ám ảnh bởi những từ mà tôi không sao giải thích được.
Tuy thế, có một từ lúc nào cũng lởn vởn trong tâm trí tôi từ nhiều năm và tôi
có thể giải thích được tại sao, đó là từ “duềnh.”
Đằng
sau nhà tôi hiện nay ở miền Nam California là một con lạch nhỏ. Mở ứng dụng
Google Map, bạn sẽ thấy nó là một lằn chỉ màu xanh dương ngoằn ngoèo tên San
Diego Creek, chạy theo trục đông bắc – tây nam từ phía đông thành phố Irvine
qua Newport Beach rồi đổ vào Upper Newport Bay State Marine Conservation Area,
một vùng sinh thái hiếm hoi của miền đất này bởi đất đai ở đây đắt hơn vàng, đất
để xây nhà cao tầng và biệt thự, mỗi căn từ hai ba triệu đô la trở lên, chứ chẳng
ai quan tâm đến những vấn đề vớ vẩn như bầy chim di chớm đông bay từ Canada xuống
không có ao nước ngọt, hay mấy con ba ba từ biển xa về không tìm ra bãi cát đẻ
trứng, vân vân. Con lạch bé lắm, thật ra chỉ dùng vào việc thoát nước của khu vực,
lại ngắn ngủn như tôi vừa miêu tả, nhưng khúc chảy sau nhà tôi lại có một cái
duềnh. Mùa khô cạn nước, cỏ hoang và cây dại mọc lên um tùm, nhưng sau một trận
mưa thì nước dềnh lên thành một cái ao nhỏ. Và kì diệu thay mầm sống! Ngay lập
tức vài con cò bay đến thơ thẩn kiếm tôm cá ăn. Dọc theo con lạch là lối đi bộ
và chạy xe đạp. Gần như mỗi ngày, cơm nước xong, tôi đều ra đi bộ đến khúc có
cái duềnh, đứng trên cầu tìm con cò trắng, cổ dài ngoằng. Có hôm nó đến kiếm
ăn, có hôm không. Nhưng có hôm nó rủ thêm vài cò bạn, cả bầy nhẩn nha đánh chén
suốt buổi. Gần đó vài chú vịt trời bơi lội loăng quăng ra chiều thư thái lắm.
Nhìn bầy chim dưới duềnh, lòng tôi cũng thư thái không kém, một cảm giác thật
hiếm hoi, quý giá, trong cuộc sống tất bật hôm nay.
Những
hôm có trăng, trời quang mây tạnh, đợi lúc trăng lên cao gần đỉnh trời, mất ngủ,
tôi lại khoác áo bước vài bước ra xem cái “duềnh quyên.” Mấy mươi năm rồi, tôi ở
căn nhà này, bao nhiêu lần nhìn nó, riết rồi tôi xem nó là cái gì riêng tư, của
tôi, và cũng chẳng có ai tranh giành nó với tôi.
Chưa
hết. Tôi còn một cái duềnh thứ hai.
Cũng
con lạch San Diego Creek đó, qua đến địa phận Newport Beach, nó doãng ra thành
một hồ nước rộng trước khi đổ ra vụng nước sinh thái và cuối cùng là biển Thái
Bình. Một chút hoang sơ giữa lòng đô thị, duềnh nước lai láng dù là mùa khô hạn,
giữa duềnh nổi lên vài cồn cát, trên mọc hoang vài cây con và cỏ dại. Dọc theo bờ
vẫn con đường đi bộ và chạy xe đạp, hai bên đủ loại cây cối và bụi rậm chen
nhau rợp bóng. Vào một đêm trăng sáng, bạn hãy đưa người yêu đến đây thay vì
chui vào mấy cái vũ trường hay hộp đêm sặc sụa mùi rượu bia và son phấn rẻ tiền,
tôi bảo đảm người yêu bạn sẽ ôm hôn bạn đắm đuối.
Điều
may mắn cho tôi là suốt mấy mươi năm qua, cơ quan tôi làm việc chỉ quanh quẩn
xung quanh cái duềnh nước đó, dù tôi thay đổi khá nhiều công ti. Ít nhất mỗi tuần
một lần, sau những giờ phút căng thẳng với công việc, tôi hay lái xe lên đây,
giở cà men ra ăn trưa rồi ra ngoài đi bộ chừng nửa tiếng đồng hồ. Cái duềnh lớn
này theo năm tháng cũng ăn sâu vào tâm trí tôi như một cái gì rất riêng tư bên
cạnh cái duềnh nhỏ sau nhà.
Tôi
bị ám ảnh bởi nhóm từ “duềnh quyên” trong thơ tôi là phải thôi, nhất là từ khi
tôi đọc được bài thơ haiku của Thiền sư Choshu người Nhật Bản:
The moon in the water,
Broken & broken again,
Still it is there.
Không
biết tiếng Nhật, tôi chỉ đọc bản tiếng Anh, và mạo muội dịch ra tiếng Việt như
sau (rất mong có bạn nào biết tiếng Nhật giúp tôi hoàn chỉnh bản dịch):
Duềnh quyên,
Tan vỡ, rồi tan vỡ,
Trăng vẫn còn nguyên.
Hãy
nghe Thiền sư Osho của thế kỉ XX bình chú bài haiku này:
Bởi
mỗi khi gió thổi đến, mặt hồ gợn sóng, mặt trăng (trên mặt hồ) vỡ tan thành
nghìn mảnh. Nhưng rồi hồ lại lặng yên và tất cả những mảnh vỡ đó tụ lại thành mặt
trăng. Bởi nó chỉ là cái bóng phản chiếu mặt trăng nên cái bóng tan vỡ chứ
không phải mặt trăng. Cho dù cái bóng tan vỡ thành nghìn mảnh vụn, mặt trăng vẫn
còn nguyên ở đó. Tất cả thân, tâm, đời sống chúng ta là cái bóng phản chiếu
trên mặt duềnh, vỡ tan thành nghìn mảnh. Tuy vậy, nằm sâu trong hiện thể của ta,
mặt trăng vẫn như cũ, muôn đời đầy đặn và tuyệt hảo.
Tất cả thân, tâm, đời
sống chúng ta là cái bóng phản chiếu trên mặt duềnh, vỡ tan thành nghìn mảnh, bởi chúng ta hiện sống
trong thế giới ảo, không có gì thật. Ngay cả những câu chữ tôi đang viết cho bạn
đây cũng không thật. Cái ảo có sức quyến rũ lạ kì, như có ma lực, đẹp mê hồn,
làm mê muội lòng người, nó cuốn hút tôi, bạn, tất cả chúng ta, vào đó, tan vỡ
như bóng trăng trên mặt duềnh. Con người sinh ra, để lại những giấc mơ ảo, rồi
biến mất. Hai câu thơ “Duềnh quyên bóng động
hai hàng, Nghìn thu từ độ vẫn bàng hoàng trôi” là lời tự thán biết vậy mà
chẳng làm gì khác được.
TYT
Duềnh lớn, Newport Beach, CA – Ảnh TYT
