NGẬM NGẢI TÌM TRẦM

Kỳ III

CÂY QUẾ GIỮA RỪNG

Nguyễn Xuân Hoàng, Sổ tay tháng 3, 2000 cho rằng “Nguyễn Đình Toàn là một trong những nhà văn được yêu mến nhất của Sài Gòn trong những năm trước 1975.”

Phải hay không tùy nơi mỗi người đọc, nhưng để làm nên một tên tuổi Nguyễn Đình Toàn, những hàng chữ đó phải có riêng một sắc thái, ghi lại được trong lòng người đọc một hình ảnh.

Những ai đã từng quen biết giao tiếp, có lẽ sẽ nhận ra phần nào hình ảnh của NĐT nơi Không Một Ai. 

“Giấc ngủ trở nên ẩm ướt, đôi khi tôi không phân biệt được những gì mình đang nhìn và nghe thấy là trong lúc thức hay mê ngủ.  Những tiếng động gõ mãi vào tiềm thức, đôi khi chợt tỉnh dậy trong đêm khuya, nghe cùng một lúc tiếng mưa gió bên ngoài và những tư tưởng, thân thể ngỡ trôi trong cõi mù mịt nào, ngỡ như mình đã chết.  Mưa trong cõi trong và cõi ngoài dìm tâm trí hẳn vào cơn ảo giác.  Thân thể cùng một lúc nhẹ tênh như chiếc bong bóng trôi trên mặt nước hắt hiu những lau sậy, ao ước được thay đổi, thay đổi cái bầu không khí đang thở, thay đổi những nỗi mờ ám đang bám trên các vật dụng nhìn thấy hằng ngày, thay đổi cách sống, thay đổi cái nhìn…

…Tiếng người ho, kêu la trong các dãy nhà thấp.  Vẫn cái mùi hôi ẩm mốc, của cái chết, những vết thương tấy sưng…  Những đệm giường cáu ghét loang lổ, bao nhiêu người đã nằm, đã chết, bao nhiêu người còn sống…” (Không Một Ai, 9, 74-75, trích dẫn bởi Tạ Tỵ)

Chính hình ảnh tự thân đó cũng là một vết cắt vào cuộc sống, vì NĐT thường để lại nỗi bất an thê thảm trong lòng người đọc khi gấp sách.  Hoặc đó là nỗi vui mơ hồ không tên của một cái chuyện cỏn con: cô gái nghe người ta gợi ý muốn hỏi cô làm vợ_gợi ý thôi, không hỏi thẳng, và chính cái mơ hồ đó nuôi niềm vui và nỗi xôn xao của một cái gì sắp đến (Giờ Ra Chơi); hoặc đó là sự thất lạc chính mình, chính cái điều mình tha thiết: Hà của Ngày Tháng đi mua sắm cùng Vinh chuẩn bị cho một cuộc chia tay, nhưng một lúc sao quay lại chỉ thấy còn có mình, Vinh đã biến mất; hoặc đó là tuổi già của mình, của đám đông mà mình tự thấy trước:

“Không, không phải chỉ là cái ham muốn thông thường của dục vọng, nhưng hình như nó đã làm rung rinh cả nỗi bi thương bưng bít trong lòng ta cùng với cái chết.

…Đã từ lâu ta ngắm đời sống, và đời sống diễn ra trước mắt ta trong sự ngó nhìn im lặng đó, diễn ra lặng lờ như ở bên kia một tấm kính trong, không còn một hoạt động nào bên trong nữa, ta muốn nói phía bên này tấm kính.  Đứa con gái đã lạc vào cái chỗ kín bưng của ta bên này và khua động lên, làm ta không còn kịp nhận ra phương hướng của mình nữa…

…Không lẽ con không hiểu được, không bao giờ có thể hiểu được nỗi đắng cay trong lòng ta, không phải chỉ là sự nặng nề trong một cái thân thể đã tàn tạ nhưng chưa thỏa, nhưng mà vì ta còn muốn hút lấy cái đời sống còn đầy nơi con, cái đời sống mà ta đã kiệt quệ, cái đời sống chỉ có thể lấy từ một người khác, cái đời sống không còn có thể truyền tiếp nữa, như con ong hút lấy mật của một bông hoa, điều đó chắc con không biết được, đời sống ta hiện giờ như ngọn đèn cháy trong không…”  Đêm Lãng Quên, trang 23-35, trích dẫn của Tạ Tỵ.

Không thê thảm méo mó hay sao, những hàng chữ đó?  Tạ Tỵ, Mười Khuôn Mặt Văn Nghệ Hôm Nay, cho rằng “Nguyễn Đình Toàn đi vào văn chương không với tư thế kẻ nhàn du.  Mỗi bước chân như in đậm vào mặt đất sự khó nhọc, vất vả của kẻ tìm đường…”

Nếu chữ là người, thì nơi Ngày Tháng đặc sệt suy nghĩ tâm tư của  NĐT về cuộc sống: cuộc đời vô nghĩa, những cái hạnh phúc nhất hay khổ đau nhất, hay gì gì đó của sự sống là vô nghĩa, chỉ có phút giao hòa thể xác là có ý nghĩa nhất, linh thiêng nhất, không chừng là duy nhất, của sự sống, và tất cả mọi hiện hữu trong cõi đời này (luôn cả sự giao hòa ấy) đều chỉ để khẳng định một giá trị tuyệt đối: cái chết.  Nhân vật của NĐT  luôn mang nỗi bất an, một nỗi lo mình không tạo được một kỷ niệm một sự thân yêu nào giữ mình dính liền với mặt đất_ hoặc với một ai đó.  Bên cạnh, là nỗi ám ảnh vong thân, mất quê hương.  Những suy nghĩ về mình đâu đó rồi cũng dẫn tới số phận quê hương, căn phần của cả một dân tộc, một mảnh hồn chung.  Đây là một điều mâu thuẫn biểu lộ ra từ cái viết.  Có thể nào một người hoài nghi sự sống, sự hiện hữu của mọi điều từ bản thân cho đến từng cái li ti mình nhắc đến, lại lo vong thân, lo mất quê hương?  Có thể nào một người cho mọi sự là vô nghĩa lại tôn thờ những giây phút giao hòa?  Nơi những hàng chữ,  NĐT  cho thấy một tâm hồn lãng mạn lồng trong tiếng kêu tuyệt vọng thê thảm của ngày lập lại đời lập lại.   

Ở Ngày Tháng con người  NĐT  hiện ra rõ nhất: vừa sống vừa yêu vừa nghi ngờ tất cả, có lẽ điều tinh tuyền nhất thật nhất chính là cảm xúc, dù nó mơ hồ và biến mất còn nhanh hơn sự sống.

Và, chính nơi Ngày Tháng mà con người thực của  NĐT  phản bội vai trò nhà văn mà chính ông chọn lựa:  NĐT  trong thực chất là một nhà thơ, chỉ là một nhà thơ, phải là một nhà thơ.  Mọi trang văn xuôi ông đã viết một cách khó nhọc đều chỉ để nói tiếng nói của một hồn thơ, cái nhìn của một hồn thơ.  Hồn thơ đó nói  “ở cái mùi tanh hăng ngửi thấy,” “đời sống ứa nhựa hay cái chết tự vắt mình,”  NĐT  có cách nói diễm ảo như những lời thơ của Tagore, của Neruda, mà chính ra mình có thể tìm thấy ngay trong Ngày Tháng hình ảnh của “bông hoa lửa ướt” (“anh hôn trên đó và anh cho tôi cảm tưởng nó là bông hoa của đời tôi”) hay “khi thần chết đến gõ cửa, tôi sẽ không để hắn về tay không,” hoặc mang chút Sagan “trên tay anh tôi ngửi thấy mùi của thân thể tôi.”

Ngày Tháng cũng không thiếu cái dự cảm về sau, cái cảm nghĩ phải sống thêm khi đời đã hết của 1968 lập lại trong Đồng Cỏ 1973, và thực sự, mọi dự cảm đều chỉ là mặt biểu hiện của một con người quá mẫn cảm, ý thức quá rõ cảm xúc và suy nghĩ của mình cũng như thấy tận đáy hồ nước của cuộc đời với mình là cọng rong buồn trôi nổi.  Nguyễn Đình Toàn lưu lại nơi chữ viết những nỗi mệt nhọc chán chường, những lời tình tự một mình. 

Nơi cái viết, phải đâu NĐT trau chuốt văn hoa, phải đâu lúc nào cũng tràn đầy súc tích.  Nhưng chính ở những câu lủng củng khúc khuỷu hay những màu mè cố tình nhấn mạnh (“Mưa trong cõi trong và cõi ngoài” (Không Một Ai), “[anh] ấy đã chết thật ở trong tôi và ở ngoài tôi” (Ngày Tháng)) mới thấy sức nặng của những trăn trở dằn vặt…  Chỉ cần đọc những trích dẫn của Tạ Tỵ thôi, cũng thấy rằng ở bất cứ truyện nào cũng có thể nghe ra cái chán chường, cái chiều kích bất an thê thảm của cuộc sống.  Và như vậy phải chăng tiểu thuyết Nguyễn Đình Toàn monotone và khô kiệt vì đã quá chắt gạn?  Tạ Tỵ nói:

 “đọc văn Nguyễn Đình Toàn, không thể đọc mau, đọc lướt, mà phải đọc trong lúc tâm hồn thật thanh thản và có khoảng thời gian rộng trước mặt, người đọc mới thấu triệt được hết cái hay của văn chương.  Văn của Toàn không mang theo dòng gió hay bão táp…  Có người nói, văn Nguyễn Đình Toàn nặng vì chuyên chở quá nhiều ý nghĩ”. 

Đó chính là cái mà Nguyễn Mạnh Côn bực bội:

“nghĩ ngợi nhiều quá, đào xới nhiều quá…  Tôi muốn nói Toàn phải mở rộng suy tư để mở rộng con đường sáng tạo.  Toàn cũng không thể vội quá, chắt gạn nhiều quá, vì như thế có thể làm khô cạn bất ngờ những ngọn suối đem chất liệu cho tác phẩm.”?

Nhưng Nguyễn Mạnh Côn cũng như Mai Thảo đều phải công nhận, Nguyễn Đình Toàn viết trước hết là viết cho chính mình, đi một mình một con đường cho dù có bạn đồng hành hay không, có người thông cảm hay không. 

Một mình, như cây quế giữa rừng.  Có lẽ không ai hiểu Nguyễn Đình Toàn hơn Huỳnh Phan Anh:

“Có thể nhà văn chỉ có một tác phẩm để viết và viết rất nhiều lần trên chính tác phẩm đó.  Có thể nhà văn chỉ là kẻ đi trên chính những bước chân của mình.  Viết và viết lại, viết lại mãi không thôi một ý tưởng chưa hoàn thành, một tác phẩm hoài hoài dang dở.  Phải chăng tác giả đã viết Ngày Tháng trước tiên chỉ để viết lại một tác phẩm đã viết rồi, thí dụ, Con Đường.  Do đó, đọc Nguyễn Đình Toàn, cũng như đọc Mai Thảo, đọc Thanh Tâm Tuyền tức là đọc lại một lần nữa (=một lần khác) một tác phẩm đã đọc, để một lần nữa yêu mến tác phẩm đó như một sự sống, không như một cái gì đã chết.  Đọc Nguyễn Đình Toàn gặp lại một đời sống, một kinh nghiệm về đời sống với những câu hỏi những gian nguy: đời sống như một cản trở đời sống.” Huỳnh Phan Anh, Đọc Ngày Tháng, Văn số 125, phát hành ngày 1 tháng 3, 1969

“…Sau cùng, người ta đọc Ngày Tháng cũng như người ta viết Ngày Tháng: trong sự mệt mỏi (của ngôn từ? của đời sống?).” (Đã dẫn).

Ai ăn mới biết, quế nó cay!!!

RIÊNG MỘT CON ĐƯỜNG

Cây quế giữa rừng, chỉ một mùa tang là hương là sắc tan. (Phạm Duy, trường ca Con Đường Cái Quan).  Cả một rừng hương sắc ấy, không chỉ quế chỉ trầm, đã tan; mọi thứ cỏ cây cùng chung số phận.  Nhưng có lẽ cũng nên dừng lại, nhìn lại con đường mà NĐT đã đi một mình ấy, để thấy rằng dù sao, cũng ngẫu nhiên, cái mà Nguyễn Mạnh Côn nói_ngẫu nhiên chỉ là kết quả chứ không phải khởi xướng, cái mùa tang ấy về sau này lại là điều tái ông thất mã cho riêng Nguyễn Đình Toàn. 

Nhìn vào con đường của văn nghệ, Nguyên Sa (MBHCVN) đã chỉ ra:

“Đứng trong thế giới văn nghệ Tây phương, anh ‘dấn thân’ là ‘dấn thân’ luôn, anh ‘vị nghệ thuật’ là ‘vị nghệ thuật’ luôn.  Anh ‘tả chân’ cứ ‘tả chân’ cứ ‘tả chân’ mãi, anh ‘hiện sinh’ liên tục ‘hiện sinh.’  Văn nghệ của ta không có như thế…  Tôi cho rằng cứ ‘dấn’ hoài thì mệt lắm…”

Nguyễn Đình Toàn có vẻ cũng thấm mệt với cái chán chường tuyệt vọng (không còn có thể tuyệt vọng chán chường hơn!!!!)  Càng về sau, những truyện mà Tạ Tỵ liệt kê những năm 1970, 1971 càng ít mang cái thê thảm nội tâm, những con chữ ít đi những chắt gạn của suy tư.  Bây giờ NĐT viết gần với xã hội hơn dù giọng văn không đổi (đã rằng mình đi một mình một con đường!!).  Những câu chuyện tình, NĐT chỉ viết chuyện tình, vẫn mang những âm điệu riêng của tình yêu, những lời tình yêu tuôn ra từ mạch sống.  Nhưng bớt thấy cùng đường, hết thấy cái sân sâu cô quạnh gọi mời mình gieo thân xuống cho nát tan khối trăng trắng nho nhỏ nơi đầu, bớt thấy ngày lập lại không lối ra, bớt thấy người cất tiếng gọi người mà chẳng gieo được một âm vang.  Những năm bẩy mươi, trong tiếng nhạc loạn cuồng của hippy của nhạc trẻ, trong cái te tua của quần áo, cái hốt hoảng bỏng rát của lửa chiến tranh, dường như NĐT cũng đã phải nhảy qua một mạch sầu khác chứ không thể cứ tà tà chầm chậm sầu đời trong một cõi riêng biệt mù tăm. 

  “Cầm bằng như tất cả mọi sự rồi cũng tan tành mây khói cả, cầm bằng như cuộc đời được xếp đặt đúng như ý anh, cầm bằng như kẻ trước người sau ta đều không gặp mặt, và đời chỉ ngắn ngủi như một hơi thở, tại sao mình lại không tìm cách kéo dài những cái phút tạm gọi là hạnh phúc cụ thể đó”  (Không Một Ai, 155, trích dẫn bởi Tạ Tỵ)

1973, Nguyễn Đình Toàn hoàn tất Đồng Cỏ và Áo Mơ Phai.  Không hẹn, mà cả hai truyện đều mang cái dấu ấn của mất mát, một đã mất và một sẽ mất, vì thời cuộc. 

A ha, nhà văn chân đã chạm đất, không còn làm người đi trên mây.  Cô Phụng bây giờ không chỉ săm soi ý nghĩa cuộc đời cô đang sống.  Cô còn phải gom góp và tạo thêm để chuẩn bị cho ngày sẽ mất những cái cô đã từng săm soi tra gạn.  Nhìn bao quát, Đồng Cỏ như báo hiệu NĐT đã chán cuộc chơi, như đã đến lúc phải rẽ một con đường khác, nếu còn muốn viết.  Và Áo Mơ Phai chính là cái vẫy chào kết thúc một cuộc chơi, cái đỉnh của nghiệp viết.

Không phải vì giải thưởng.  Hãy lùi ra và nghĩ lại.  Tại sao bây giờ, gần hai mươi năm sau, nhà văn mới viết xuống cái ám ảnh về một thành phố đã mất?  Là cái dự cảm sắp mất nhắc nhở thêm nỗi đau đã mất?  Đã tới lúc phải đóng cái triện vào tập hồ sơ kỷ niệm hằng mở tung dang dở và gấp lại?  Sau hơn mười năm viết lách, sau những lời tràn lan khó nhọc chán chường bây giờ tuôn ra một mạch những giòng sương trắng êm mơ về một kỷ niệm cũ?  Closure, nhà văn đã đóng cánh cửa quá khứ hằng đi theo giành sự sống với hiện tại.  Nơi Áo Mơ Phai, nhà văn hình như giã từ cuộc chơi trở về nguồn cội quê hương của chính con người mình, một nhà thơ với giòng máu lãng mạn luôn chảy trong huyết quản.

Chính khi đọc những đoạn trích từ Áo Mơ Phai của Huỳnh Phan Anh  mà mình nhận ra cái chất thơ trong câu văn của NĐT, một câu thơ viết dài.

“Tháng sáu chưa hết nhưng mùa Thu đã đầy hơi lạnh.  Buổi chiều im trong căn phòng bước ra tới của Tòa Đô Chính, Quang đã có thể trông thấy sương mù trên mặt hồ Gươm.”

Phải nói rằng rất nhiều đoạn, khi đọc tách ra khỏi toàn truyện, đều có thể mang đến cho mình cảm nghĩ đây là một bài thơ viết dài bằng văn xuôi.

“Những hàng cây xa tít tắp dọc theo các khu phố trong một ngày, trong một chiều, bao nhiêu lá tưởng như biến thành hoa hết, bởi tất cả đã vàng óng, rồi cũng trong một chiều khác, những khóm lá như tấm áo của thành phố, phai thêm một lần nữa trút khỏi cành như những giấc mơ rời bỏ những vầng trán khô cằn, giống như những sợi tóc rụng khỏi những cái đầu đau ốm.”

Đọc, với những âm vang ngân nga trong đầu sẽ nghe được cái âm điệu thơ của những đoạn văn đó. 

Câu hỏi ban đầu, Áo Mơ Phai được giải thưởng vì lý do gì, vẫn còn đó cho ban chấm giải, đó là vấn đề của họ.  Nhưng riêng với người đọc, họ có thấy nó xứng không?  Thử nhìn bằng ý kiến của Nguyên Sa (MBHCVN).

“Tác phẩm độc đáo có những đặc tính gì?...  Không có tiêu chuẩn chính xác tuyệt đối nào…  Không có một giải đáp, một câu hỏi dứt khoát nào.  Có nhiều, câu đầu tiên có thể là: nó phải nói lên điều gì chưa ai nói bao giờ.  Và ‘điều chưa ai nói bao giờ’ đó, trước hết là đề tài mới…  Những tác phẩm… được kể là ‘mới’ thường được hướng về một trong hai loại đề tài mà tôi tạm gọi là đề tài lớn và đề tài cá biệt.

Đề tài lớn có hai loại: tình yêu và chiến tranh…

Đề tài cá biệt nói lên điều chưa ai nói bao giờ…  Khi một tác giả đã chọn một đề tài cá biệt nào đó để xây dựng tác phẩm thì không ai có thể trở lại đề tài ấy được nữa.  Nói đến đề tài ấy người ta nghĩ liền đến tác giả ấy.  Nó là nhãn hiệu của tác giả.

…Nhưng để làm mới, để khám phá một đề tài thật sự độc đáo, yếu tố quan trọng hơn bất cứ sự phối hợp tinh tế nhất, thông thái, công phu nhất có lẽ là sự sống thật…  Đề tài ấy phải là sự sống thật của nó, phải được bột phát từ đáy sâu cuộc đời và tâm hồn người sáng tạo… không phải chỉ vì ý muốn làm mới.”

Áo Mơ Phai hình như có đủ những yếu tính mà Nguyên Sa bàn đến.  Sống với Hà Nội bằng trọn tâm hồn và suy tưởng, NĐT đã soi rõ và làm hiển lộ chiếc áo thời tiết của Hà Nội.  Không còn ai muốn nói đến và chắc không thể nói hơn NĐT về chiếc áo thời tiết mù sương ấy của Hà Nội nữa.  Xuân Diệu đã mất một phần, Hà Nội đã thêm một dáng vẻ, thêm được áo mơ phai, và người đọc, người yêu quê hương yêu mến phần đất ấy, được tất cả.  Xứng không?  Quá đi chứ.

Và như vậy, sau Áo Mơ Phai có vẻ là con đường văn chương của NĐT phải rẽ qua ngõ khác.  Nguyễn Đình Toàn nói như vầy: “[đối] với nhà văn mỗi cuốn sách là một kinh nghiệm thử cách viết.  Áo Mơ Pha là lần thử thách thứ 13 hay 14 gì đó, mỗi sự thử thách là một kỹ thuật mới.  Mỗi tác phẩm đã viết ra như một que diêm đã được đốt cháy, nhà văn có bổn phận phải sáng tạo. ”  Và nói như vậy rồi, cái cổng ra đã thấy gần trước mắt, chỉ còn vấn đề chọn lối đi nào. 

Đã có người chọn dùm, cho cả miền Nam.  Chính qua giấc ngủ mười năm, con người thực của NĐT được dịp sống lại với ước mộng cũ: “Trước khi trở thành nhà văn tôi mơ trở thành nhà soạn nhạc hay ca sĩ.”  A ha, Nguyễn Đình Toàn.  Nhà văn đã đi con đường khó nhọc của văn chương để đến với cái ước mộng trong tầm tay của thuở ban đầu.  Cái thuở nhạc chủ đề.

Nghe lại một số bản ghi âm chương trình nhạc chủ đề cũ, nghe lại cái giọng nhão mềm với những lời ươn ướt khói sương tôi nhớ những 8, 9 giờ đêm nằm trong mùng nhìn ánh trăng chiếu qua song cửa sổ nghe chương trình thi văn tao đàn qua cái ra dô nhỏ nơi đầu gối của Ba.  Một không khí, một niềm cảm xúc, của thời tạm gọi thanh bình, của hậu di cư của hậu chia cắt, của làn gió nhẹ sau nắng hè gay, khi những bông daisy đã bén mầm nở bung theo chiều nắng ấm trên những khoảng đất khô trống của miền đất mới định cư, cái không khí thanh bình dẫu tạm bợ nhưng như một hy vọng vững bền với một cơ ngơi vừa đủ kín gió sương và những cuộc đời bắt đầu tất bật cho một sự cắm rễ…  Nguyễn Đình Toàn đã cất cái tiếng mềm mỏng hơi nhão, đọc những lời thơ xuôi song song với một bài hát.  Trên bề mặt nó là văn chương, là những lời thơ tụng.  Ở bề sâu lắng, nó là một cách cảm nhận mà NĐT đã chia sẻ.

Tồn tại qua thời gian là một note nhạc câm mà NĐT đã gieo xuống cho mỗi bài hát, mỗi giọng hát mà ông tuyển chọn.  Tồn tại một note nhạc câm ấn định ra một cách thế nghe nhạc, khi người ta áp tai vào radio hay nghe riêng trong phòng hay bằng loa riêng, chỉ để nghe một mình những lời thủ thỉ không phải cho mình!!!  Những ca khúc ấy và những giọng hát ấy, sau khi đã vào chương trình nhạc chủ đề thì trở thành một bộ ba, với NĐT viết lời dẫn ngay trên dương cầm rồi ghi âm ngay tại chỗ, và ca sĩ chân trần trước micro phone hát với nhạc công.  Cái bộ ba lời dẫn_bài hát_giọng hát, rồi cũng thành những note nhạc câm trên con đường thiên lý.

Bây giờ, sau một mùa tang, sau giấc ngủ mười năm, Nguyễn Đình Toàn không còn làm một keynote, note khởi đầu trước khi một ca khúc được hát lên, note định ra hợp âm nào sẽ làm nền cho ca khúc.  Những note nhạc câm của lời dẫn nay thành hàng trăm ca khúc, kêu lên tiếng khổ đau của một giai đoạn lịch sử.  Đau mất quê hương, đau chia cách, đau phụ bạc nhau như một ân tình.  Đau mình phải đánh mất chính mình để tồn tại, đau một vết chàm tự vẽ,…, you name it!!!!

Nhạc NĐT không cao siêu âm nhạc, nó chỉ là một công cụ cho tác giả, cho mình, cất tiếng khổ đau, những tiếng khổ đau thật văn chương.  Mình gặp nó hay nó bắt được mình đều mang cùng một kết quả_giọt nước mắt tuôn. 

Giòng máu lãng mạn tuôn ra theo note nhạc, những chắt gạn của suy tư của ngôn từ thơ nay trở thành ca từ. 

Từ thức lạc trần, Nguyễn-Đình-Toàn-nhà-văn đã đi hết cuộc rủi may, đã chơi trọn cuộc chơi.  Là thơ, là văn, là nhạc, cái gì NĐT cũng làm một cách rất cá biệt, như mảnh chai trong cát mịn, như đá cuội trên đường đất khô, làm khó chịu những bàn chân muốn đi trên một con đường êm, muốn đi theo những lối quen.  Và vất vả cho những kẻ phải đi lại trên con đường riêng ấy!!

Nhưng tôi vui lòng ngậm ngải tìm trầm, dẫu khói vương nơi mắt. 

Khói trầm. 

Khói trầm cay đôi mắt.

Lưu Na

09/24/2012 

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Dương Nghiễm Mậu.  Tuổi Nước Độc. 1965.

Truyện dài của Dương Nghiễm Mậu, mẫu bìa của Văn Thanh, do tập san Văn xuất bản lần thứ nhất. In tại nhà in riêng của Văn, xong ngày 28-01-1966. Ngoài ấn bản thường, có in riêng 50 cuốn đặc biệt trên giấy trắng mịn dành cho tác giả và nhà xuất bản. Giấy phép xuất bản số 4809/LCBC3/XB, Sài Gòn ngày 15-11-1965. Giá 20đ. Bản điện tử do talawas thực hiện dưới sự cho phép của tác giả.

http://www.talawas.org/talaDB/suche.php?res=13548&rb=08

Đoàn Xuân Kiên.  Có một thế hệ văn học mới cũng đang “đoạn tuyệt để lên đường”?

http://ttntt.free.fr/archive/dxkthehevanhocmoi.html

Huỳnh Phan Anh.  Đọc Ngày Tháng.

Văn số 125, ngày 1 tháng 3, 1969.

Huỳnh Phan Anh.  Nguyễn Đình Toàn qua Áo Mơ Phai.

Văn Học, ngày 10 tháng 2, 1974.

Mai Thảo.  Chân dung mười lăm nhà văn nhà thơ Việt Nam.

Nguyên Sa.  Một Bông Hồng Cho Văn Nghệ

NXB Trình Bày, Sài Gòn, 1967. Bản điện tử do talawas thực hiện.

http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=8832&rb=08

Nguyễn Đình Toàn. Ngày Tháng. 1968

An Tiêm xuất bản lần thứ nhất, ngoài những bản thường còn in thêm 20 bản trên giấy quý dành riêng cho tác giả và nhà xuất bản. In tại Đăng Quang, 734A Phan Thanh Giản, Sài Gòn. Giấy phép số 755 BTT/NT/NHK/QN ngày 27.4.1968. Bản điện tử do talawas thực hiện.

http://www.talawas.org/talaDB/suche.php?res=11795&rb=0501

Nguyễn Đức Tùng.  Những kỷ niệm của tôi về văn học miền Nam.  Apr 29, 2004

http://www.tienve.org/home/literature/viewLiterature.do;jsessionid=957F251E105B1A776774BC2058C3DAB7?action=viewArtwork&artworkId=9149

Nguyễn Hiến Lê.  Hồi Ký, tập II.  Nhà xuất bản Văn Nghệ, California, USA.  1990

Nguyễn Mạnh Côn.  Đọc sách mới.  Con Đường_tác giả: Nguyễn Đình Toàn, người đọc: Nguyễn Mạnh Côn.

Văn, ngày 15 tháng 10, 1965.

Nguyễn Vy Khanh.  Thế Kỷ Tiểu Thuyết I và II.  2001

www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=16160

www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=16161

Nguyễn Xuân Hoàng.  Sổ tay tháng 3, 2000.

http://vanmagazine.saigonline.com/HTML-N/NguyenXuanHoangST/STNguyenXuanHoang200003.php

Tạ Tỵ.  Mười khuôn mặt văn nghệ hôm nay.  1972

Lá Bối ấn hành lần thứ nhất. Bìa của Đinh Cường. In xong tại Việt Hương ấn quán, 34 đại lộ Lê Lợi, Sài Gòn ngày 29-1-1972. Giấy phép SPNHT số 4452 BTT/PNHT, ngày 20-9-1971. Ngoài những bản thường có in thêm 50 bản trên giấy quý dành riêng cho nhà xuất bản và bạn văn của tác giả. Nhà xuất bản Lá Bối. Lô 0, số 121, Chung cư Minh Mạng, Sài Gòn 10. Giám đốc sáng lập: Nhất Hạnh. Thư từ xin đề ông Võ Thắng Tiết. Giá: 800đ. Bản điện tử do talawas thực hiện.

Thanh Tâm Tuyền.  Bếp Lửa.  1973

Thanh Tâm Tuyền. Bếp lửa. Tiểu thuyết. Ấn bản chung quyết, kèm Tựa lần in thứ hai (1965), Tựa lần in thứ tư (1973) và Bạt của Huỳnh Phan Anh. Bìa tranh sơn dầu “Bích đào” của Thái Tuấn. Kẻ Sĩ xuất bản lần thứ tư 4100 ấn bản quý trên giấy trắng dày. Sài Gòn, tháng 3 năm 1973. Giấy phép số 582/PTUDV/PHBCNT/KSALP ngày 19-3-73. In tại nhà in Quốc Ấn, 324 Phan Thanh Giản, Sài Gòn. Bản điện tử do talawas thực hiện.

Thanh Tâm Tuyền.  Mù Khơi 1970.

Kẻ Sĩ xuất bản lần thứ nhất, giấy phép số 3727/BTT/PHNT, ngày 03-9-70. In tại ấn quán Cẩm Hoa, số 339, đường Bến Phú Lâm, Chợ Lớn. Ngoài những bản thường, có in thêm 50 bản đặc biệt trên giấy trắng dành riêng cho tác giả và nhà xuất bản. Bản điện tử do talawas thực hiện.

http://www.talawas.org/talaDB/suche.php?res=10611&rb=0302

Thụy Khuê.  Văn Học Miền Nam.  Oct 2007

http://www.vanchuongviet.org/index.php?comp=tacpham&action=detail&id=14810

Tràng Thiên.  Sinh Hoạt.  Qua cá hàng sách.  Chị Em Hải của Nguyễn Đình Toàn.

Bách Khoa số 125 ngày 15 tháng 3, 1962.

Trần văn Nam.  Các thời kỳ Văn Học Miền Nam 1963-1975.  Apr 01, 2011

http://namkyluctinh.org/a-vhbkhao/tvnam-VanHocMienNam%5B63-75%5D.pdf

Việt Tấn Xã.  Phỏng vấn Nguyễn Đình Toàn về tác phẩm Áo Mơ Phai.

Văn Học, ngày 10 tháng 2, 1974.

Những bài viết cũ của Nguyễn Mạnh Côn, Huỳnh Phan Anh, Nguyễn Đình Tuyến, Tràng Thiên, và bài Phỏng vấn Nguyễn Đình Toàn do nhà thơ Thành Tôn sưu tập được copy lại ở phần phụ lục.