Trịnh
Y Thư
The plague. La peste
Nằm nhà rảnh rỗi suốt những ngày đại dịch
Coronavirus Disease-2019 (COVID-19) hoành hành khắp nơi trên thế giới, tôi lại
kệ sách lấy xuống cuốn tiểu thuyết La Peste của Albert Camus đọc lại, và sau
khi đọc tôi bỗng giật mình vì những gì đang xảy ra quanh tôi ngày nay đã được
Camus miêu tả thật chính xác cách đây trên 70 năm.
Trong cuốn tiểu thuyết này, xuất bản năm
1947, với bối cảnh là thị trấn Oran, xứ Algerie – lúc đó còn là thuộc địa Pháp
– Camus thuật câu chuyện xoay quanh một trận dịch hạch khủng khiếp, tàn phá tan
hoang cả thị trấn, và khi trận dịch chấm dứt thì không một ai trong thị trấn
không bị ảnh hưởng, nặng là cái chết, nhẹ tuy may mắn sống sót nhưng cả thể xác
lẫn tâm hồn chẳng còn như cũ nữa. Cuốn sách hiển nhiên hàm chứa nhiều tư tưởng
Hiện sinh, nhiều ẩn dụ, thậm chí có những câu văn đa nghĩa, và tất cả hình như
quy chiếu vào tính cách, định mệnh và thân phận con người trong một thế giới
phi lý, biểu hiện bởi thần thoại Sisyphus – kiên trì lăn tảng đá lên đỉnh núi,
để tảng đá lăn xuống chân núi, rồi lại bắt đầu ra sức hì hục lăn lên.
Bạn hãy cùng tôi đọc lại cuốn tiểu thuyết
quan trọng này của Camus để biết đâu chúng ta tìm ra được những điểm song song
giữa cuốn tiểu thuyết hư cấu và những sự kiện thực tại đã và đang xảy ra trong
cuộc sống vào những năm đầu của thiên niên kỷ thứ ba này.
Camus thuật, tại thị trấn Oran, thoạt đầu
có hàng nghìn con chuột chết ngoài đường phố, nhưng mọi người chẳng ai lưu tâm
và chỉ hốt hoảng sau khi báo chí loan tin. Chính quyền địa phương, do áp lực của
công luận, phản ứng bằng cách cho nhân viên hốt xác chuột đem đi đốt, mà không
biết là làm như thế chỉ khiến dịch bệnh nhiễm truyền nhanh hơn và tác hại khủng
khiếp hơn.
Tự phủ nhận hình như là một thuộc tính của
con người, nhất là những con người nắm trong tay quyền lực. Không một chính quyền
nào, xưa cũng như nay, dân chủ hay độc tài, muốn một xã hội hoảng loạn. Bằng mọi
cách, nhiều khi bằng mọi giá, họ phải bưng bít sự thật, phủ nhận sự thật, cùng
lúc che giấu càng nhiều càng tốt những khiếm khuyết, sai lầm với hy vọng mọi
chuyện sẽ êm thắm trôi qua trong bóng tối và lãng quên. Đó là cái gì xảy ra tại
Vũ Hán, tỉnh Hồ Bắc, Trung Quốc, tháng 11, 12 năm 2019, khi COVID-19 mới được
phát hiện. Có bao nhiêu mạng người chết oan vì quyết định vô luân này của nhà
nước Cộng sản Trung Quốc? Và nếu thế giới biết sớm hơn thì có lẽ tình trạng ngày
nay, như bên Italy, bên Iran, không đến nỗi nguy khổn trăm bề. Chỉ là một giả định,
nhưng là giả định đầy thuyết phục.
Trong cuốn La Peste, khi bác sĩ Bernard Rieux, nhân vật chính diện trong cuốn
sách, đi gặp nhà cầm quyền để trình bày về tình trạng khẩn cấp của cơn dịch thì
chẳng ai tin, chẳng ai thèm quan tâm. Bác sĩ Rieux chính là bác sĩ Lý Văn Lượng
bằng xương bằng thịt có thật ngoài đời. Sự khác biệt là bác sĩ Rieux sống sót
sau trận dịch, còn bác sĩ Lượng thì chết trong oan khiên và đau đớn. Kẻ cầm quyền,
mặc dù là thủ phạm gây nên những cái chết như vậy, nhưng để phủ nhận và che lấp
tội ác, họ đề cao cái chết như một hành vi hy sinh cho nước nhà, cho chế độ, cần
được tuyên dương, và với một mảnh giấy xanh xanh đỏ đỏ ghi tên người chết là
anh hùng, liệt sĩ gì đó, lương tâm họ hoàn toàn yên ổn. Họ phủi tay quay lại với
công việc dang dở, tiếp tục che mắt người dân.
Họ chỉ kéo màn để hở một nửa sau khi
không thể bưng bít sự thật được nữa.
Chính quyền Trump của Hoa Kỳ thoạt tiên
cũng không muốn xé to chuyện. Chính Tổng thống Trump, trong một bản tweet, còn
bảo người dân là mỗi năm nước Mỹ có cả chục nghìn người chết vì cảm cúm thương
hàn thì ba con vi khuẩn Corona này có gì phải đáng lo. Rất may, bên cạnh Tổng
thống có những cố vấn hiểu biết và kinh nghiệm đầy mình (như bác sĩ Anthony
Fauci với âm giọng New Yorker đặc sệt) khuyến nghị, nên chính quyền Trump đã kịp
thời (dù khá muộn) có những biện pháp gắt gao nhằm chế ngự cơn đại dịch.
Hãy nhìn vào xứ Nam Hàn. Tuy bị khá nặng,
nhưng chính quyền ở đó đã thẳng thắn nhận lãnh trách nhiệm với toàn dân, sớm dốc
toàn lực ra đề kháng, và có thể còn quá sớm để biết kết quả tối hậu sẽ ra sao,
nhưng chí ít ở giai đoạn đầu của trận chiến, chỉ sau một thời gian ngắn, người
dân Hàn đã thành công chế ngự phần nào con vi khuẩn đáng sợ.
Nhà cầm quyền phải minh bạch, thẳng thắn
nhận trách nhiệm, tạo niềm tin nơi dân chúng, đưa ra những biện pháp tuy gắt
gao nhưng hợp lý, thì chẳng có lý do nào cơn đại dịch sẽ không trôi qua, trả lại
nếp sống bình ổn cho người dân.
Camus nói rõ như thế trong tác phẩm của
ông, nhưng hơn 70 năm qua hình như chẳng ai thèm lưu tâm.
Camus thuật tiếp, nhà chức trách của thị
trấn Oran đã chần chừ, không nhìn thấy sự khẩn trương của trận dịch đang lan
tràn một cách khiếp hãi, lại còn cãi vã nhau ỏm tỏi về những biện pháp thích
nghi để đối phó. Một biệt khu được thiết lập trong bệnh viện nhưng chỉ có 80
giường, và trong vòng ba hôm người bệnh chở vào đông nghẹt, không có giường nằm.
Số người chết gia tăng khủng khiếp, thế là có lệnh cách ly, ai ở nhà nấy, tuyệt
đối không ai được ra khỏi chỗ ở, thậm chí chôn người chết phải có nhân viên hữu
trách giám sát.
Khi số người chết lên quá cao thì có lệnh
phong tỏa cả thị trấn. Y như Vũ Hán trong trận dịch COVID-19 này. Mọi cửa ngõ
ra vào thị trấn đều bị đóng chặt, tàu hỏa không hoạt động, không thư tín, không
điện thoại ngoại trừ những trường hợp khẩn cấp, điện tín là phương tiện liên lạc
duy nhất với thế giới bên ngoài.
Trong tình huống ấy, con người cảm thấy
như bị tù hãm, trở nên trầm cảm, thậm chí hoảng loạn, và bắt đầu có những ý
nghĩ, hành động bất bình thường. Ông Raymond Rambert xin đi Paris gặp vợ không
được, bèn mưu toan tính kế với một băng đầu gấu nhờ bọn này tìm đường trốn
thoát ra ngoài. Linh mục Paneloux nhân dịp này thuyết giảng cho con chiên nghe
rằng vì ta phạm tội lỗi quá nhiều nên bây giờ bị Chúa phạt. Gã Cottard thì gian
xảo hơn, bỏ túi khối tiền nhờ buôn lậu.
Tôi không ngạc nhiên với những điều Camus
viết trong cuốn tiểu thuyết. Toàn những con người điển hình trong bất cứ thời-không-gian
nào giữa hoàn cảnh như thế. Hiện tại, trong cơn đại dịch này, chính bản thân
tôi cũng gặp phải những con người bất bình thường, những tình huống mà trước
đây tôi không bao giờ ngờ có thể xảy ra.
Hôm qua, tôi lái xe ra chợ mua ít thực phẩm
dùng trong những ngày bị nằm nhà do luật tiểu bang, nơi tôi hiện cư ngụ, mới
ban hành tuần này: tuyệt đối không được ra khỏi nhà, ngoại trừ đi chợ, ra tiệm
thuốc, gặp bác sĩ, vào bệnh viện cấp cứu, và dĩ nhiên nằm bất động trong quan
tài cho người khiêng vào nghĩa trang.
Đường sá trống trơn, khác hẳn ngày thường,
các khu nhà hàng, mua sắm không bóng người, không xe đậu, quang cảnh lạ lùng đến
độ surreal, như trong một cuốn phim khoa học giả tưởng nói về ngày tận thế. Đến
một ngã tư, tôi dừng xe chờ đèn xanh. Bỗng có chiếc xe khác trờ tới đậu sát bên
cạnh. Có hai gã đàn ông ngồi trên xe, gã ngồi bên ghế hành khách thò hẳn đầu ra
ngoài nói gì đó với tôi. Nghe không rõ, tôi bấm nút quay kính xuống. Ngay lúc
đó gã nói như quát vào mặt tôi, “Fuck you, Chinaman! Get back to China!” Đoạn
chiếc xe gầm rú, vọt lên mặc dù đèn vẫn đỏ.
Sự việc xảy ra, tuy bất ngờ, nhưng nằm
trong dự liệu của tôi, và tôi chẳng thấy thương tổn chút nào. Cái xấu nhất, tồi
tệ nhất, cũng như cái đẹp nhất, cao quý nhất, nơi con người, hiện ra rõ rệt nhất
trong những tình huống không bình thường. Và chúng ta đang lâm vào một tình huống
không bình thường.
Camus có lẽ cũng nghĩ như thế nên bên cạnh
những con người ích kỷ chỉ biết bo bo thủ lợi, lo nghĩ cho bản thân, còn có những
người như bác sĩ Rieux, bác sĩ Castel, ông Jean Tarrou, ông Joseph Grand, những
con người tốt lành không quản ngại xả thân cứu giúp những bệnh nhân khốn khổ
đang cố nắm lấy tia hy vọng mong manh vào sự sống. Họ là hiện thân những chiến
sĩ áo trắng ngày nay trong cơn đại dịch khiếp hãi này, và có không ít người hy
sinh mạng sống mình để cứu tha nhân.
Vào hè, tình hình dịch bệnh tại thị trấn
Oran càng lúc càng bi đát. Bạo loạn xảy ra, cướp bóc tràn lan khắp nẻo, có vài
kẻ bỏ trốn bị lính canh bắn chết ngoài bờ rào, thiết quân luật ban hành, người
chết chôn không kịp, dân chúng ai nấy nép mình cắn răng chịu đựng dưới cơn thịnh
nộ khủng khiếp của trận dịch. Càng lúc càng tuyệt vọng, con người trở nên điên
cuồng, phí phạm sức mạnh cả tinh thần lẫn thể xác cho những chuyện không đâu.
Tuy vậy người sống vẫn thu gom sức mạnh chăm sóc người bệnh, chôn cất người chết.
Tình hình chỉ bắt đầu có vẻ khả quan, hy
vọng le lói nhúm lên vào cuối tháng Mười khi thuốc chữa của bác sĩ Castel có hiệu
nghiệm. Ông Rambert quyết định ở lại thị trấn mặc dù đã thương lượng được với bọn
lính canh. Mức độ sát hại của trận dịch giảm dần và cuối tháng Giêng thì gần
như dứt hẳn. Kẻ mất người còn gặp nhau mừng mừng tủi tủi. Bác sĩ Rieux, ông
Grand đều sống sót. Gã Cottard thì lên cơn điên, từ trong nhà xách súng bắn loạn
xạ và bị bắt bỏ tù. Cha Paneloux suốt thời gian chống dịch đã hăng hái xông xáo
giúp người, lại bất ngờ từ trần vào phút chót. Số phận cũng không may mắn đến với
ông Tarrou.
Phần kết cuốn tiểu thuyết, những người sống
sót nắm tay nhau ăn mừng. Riêng bác sĩ Rieux thì vẫn ưu tư bởi ông biết rõ những
con vi trùng dịch bệnh đó chẳng tiêu tan đi đâu mà vẫn nằm ẩn nấp đâu đó trong
nhà ngoài ngõ, chỉ chờ cơ hội lại bùng lên hoành hành dữ dội có thể còn hơn trước.
Chẳng cần tìm hiểu đâu xa, hình ảnh bác sĩ Rieux lúc này chính là thần thoại
Sisyphus – kiên trì lăn tảng đá lên đỉnh núi, để tảng đá lăn xuống chân núi, rồi
lại bắt đầu ra sức hì hục lăn lên. Cứ thế con người sống mãi trong phi lý vô vọng
trong lúc hoàng hôn đỏ như máu của lịch sử từ từ phủ xuống.
Trận dịch COVID-19 không phải là trận dịch
đầu tiên của nhân loại, và có lẽ cũng không đến nỗi kinh hoàng như trận dịch
năm 1918 khiến100 triệu người thiệt mạng, 100 năm, khoa học và y học ngày nay
tiến bộ nhiều lắm, nhưng nó là trận dịch đầu tiên mà gần như toàn thể nhân loại
khắp năm châu bốn bể bị ảnh hưởng, bởi thế giới ngày nay thu hẹp lại thành một
cái “làng,” một cái làng có lẽ còn “bé” hơn cái thị trấn Oran của Camus. Những
gì xảy ra bên trong thị trấn rất có thể sẽ tương tự xảy ra cho cả thế giới hiện
tại. Cái khác biệt là, ông Rambert và những kẻ tuyệt vọng khác còn tí hy vọng bỏ
trốn ra ngoài đi lánh nạn sau khi bị cách ly, còn tôi với bạn thì làm sao chúng
ta bỏ trốn cái hành tinh này để đi đâu, sau khi cả thế giới bị cách ly? Và tôi
dám đánh cá một ăn mười thua với bạn là, trong tương lai, không gần thì xa, chắc
chắn nhân loại sẽ lại bị một trận dịch khác, tương tự hoặc thảm thiết hơn trận
này. Ngôn ngữ Việt có cụm từ “tai ba,” nghĩa là ba thứ tai họa mà phần nhiều ai
cũng mắc phải: bệnh dịch, mất mùa, giặc giã. Phật còn mang nạn tám, người sao
khỏi tai ba. Câu nói như nhắc nhở chúng ta đừng bao giờ tự cao tự đại xem thường
thiên nhiên, đừng nghĩ với bộ óc này thì chính Thượng đế cũng phải kính nhường,
mà luôn luôn ghi nhớ rằng chúng ta chỉ là một sinh vật cực kỳ nhỏ bé và yếu đuối
trong vũ trụ. Chúng ta chỉ có một quả đất làm nơi nương thân, nhưng những con
người tham lam, thiển cận, cực đoan, hẹp hòi, nhân danh tiến bộ và văn minh,
đang phá hủy nó một cách không thương tiếc. Và khi quả đất không chịu nổi nữa
phải băng rã thì số phận con người sẽ ra sao?
Có lẽ đó cũng là ý nghĩa đằng sau cuốn tiểu
thuyết La Peste của Camus. Gọi nó là
một kiệt tác văn chương, có lẽ chưa đủ. Không thèm để ý đến nó, “là hành vi
báng bổ cái human spirit,” như tay viết phê bình nào đó phát biểu trên tờ New
York Times. Với riêng tôi, human spirit không hẳn chỉ đơn thuần là tinh thần,
khí thế hay sự can trường của con người, nó còn là biểu hiệu cho “lòng khao
khát muốn sống và được sống như con người.”
Tôi không rõ trận dịch COVID-19 này sẽ đi
tới đâu, nhưng tôi tin tưởng vào cái tốt lành và sức mạnh sống còn của con người,
vào cái human spirit nói bên trên, và tôi vững tâm.
(3/2020, giữa cơn đại
dịch COVID-19)
TYT
No comments:
Post a Comment