rời
thành phố vào sáng sớm
1.
Một căn phòng khoảng hai mươi mét
vuông, liền kề những căn phòng khác trong một ngôi nhà cũ ở phố Bà Triệu, Hà
Nội, không bàn ghế, không giường tủ, không tranh ảnh là nơi Dương Bích Liên đã
sống gần như trọn vẹn cuộc đời mình, cho đến lúc ra đi.
2.
Người ta thường thấy ông đi dọc
theo các con phố, rà sát vào các bờ tường, dáng liêu xiêu, lặng lẽ. Không nhìn
ai.
Có
lần, tôi gặp ông ngoài phố. Đó là một chiều đông giá lạnh, gió thổi ào ào qua
các rặng cây xà cừ, cây sấu nơi góc phố Bà Triệu - Hàm Long. Ông mặc một chiếc
áo nhung màu vàng nhạt, đã cũ và khá mỏng, để đầu trần, tay cầm chiếc can nhựa
lớn. Ông bảo với tôi ông đi mua rượu. Thấy tôi nhìn chiếc can, ông mỉm cười
bảo, mua để uống trong nhiều ngày. Đó là lần đầu tiên tôi được nhìn rõ Dương
Bích Liên, nhìn rõ ánh mắt buồn bã mà đầy uy lực trên gương mặt xanh xao của
ông. Mỗi lần nhớ đến Dương Bích Liên, tôi lại nhớ đến buổi chiều đó - buổi
chiều chỉ có một mình ông giữa phố phường Hà Nội giá buốt. Cô độc. Thách thức.
3.
Một chiều đông khác, anh Dương
Tường rủ chúng tôi đến chơi nhà họa sĩ Bùi Xuân Phái ở phố Thuốc Bắc. Chúng tôi
gặp Dương Bích Liên ở đó. Mặc dù anh Dương Tường đã giới thiệu Phương Quỳnh,
Kim Thư và tôi nhưng Dương Bích Liên một mực gọi chúng tôi là cô Tý, cô Dần, cô
Mão. Ông ra phố Hàng Buồm mua một chai rượu ngoại (thời bấy giờ rượu ngoại hiếm
và đắt. Có điều không có rượu giả). Ông mở rượu và tuyên bố, chỉ có các người
đẹp mới được uống. Ông dứt khoát không cho anh Tường uống.
Rồi
chúng tôi kéo nhau đến “Hòn đảo trụi” của ông ở 55 phố Bà Triệu. Bữa đó ông rất
vui. Ông nói về gió và biển trong thơ Saint John Perse, nói đến sự bi thảm
trong số phận của Maiakovsky, nói đến con đường riêng biệt của mỗi người làm
nghệ thuật. Ông nhận lời đến ăn bún riêu ở nhà Phương Quỳnh, một phụ nữ nổi
tiếng xinh đẹp, thông minh, duyên dáng. Ông cùng Bùi Xuân Phái ăn bún, trò
chuyện, trêu đùa bà chủ.
Có
người kể, thỉnh thoảng ông ghé lại xóm Hạ Hồi, nơi có nhà của một người bạn,
chơi đùa với lũ trẻ. Ông chơi trò đánh trận giả, bắn súng phun nước, làm xiếc…
hồn nhiên, nhẹ nhõm. Có người lại kể, trong căn phòng trống trải của ông, nơi
góc tường có treo một bức tranh độc đáo. Đó là những vệt màu nguệch ngoạc của
một đứa trẻ trên tấm phông lịch bloc cũ. Họ bảo, chính đứa trẻ ấy đã từng là
niềm an ủi của ông. Có người nói rằng, cũng trong căn phòng đó, một chiều đông
nọ, ông đã ném bộ bàn ghế vào lò sưởi để sưởi ấm cho một người mẫu (chắc chắn
là rất xinh đẹp).
Nhưng
đó chỉ là những hé lộ hiếm hoi. Nhưng đó chỉ là những khoảnh khắc có sự tham dự
của người khác vào cuộc đời ông.
Tranh Dương Bích Liên
4.
Giọng nói của Dương Bích Liên
vướng víu, ngượng nghịu vì rượu, vì tuổi tác và có thể, vì ông ít trò chuyện,
ít giao tiếp.
Có lần, ông đưa tay chỉ vào bức
sơn dầu vẽ cảnh anh bộ đội gặp cụ Hồ, dựng ở góc phòng, rồi lặp đi lặp lại một
câu nói mà thoạt đầu không ai hiểu: “Họ bảo sao anh bộ đội lại nhắm mắt”. Giọng
ông ngắc ngứ, trên gương mặt thoáng một ánh cười giễu cợt. Hóa ra, đó là bức
tranh ông gửi đến cho một cuộc triển lãm lớn và bị trả lại, bị loại. Họ, chắc
ông muốn nói đến một hội đồng duyệt tranh, một ban tổ chức nào đó. Trước đấy ít
lâu, bức Hào hoành tráng, tuyệt vời
của ông cũng đã bị loại ở một cuộc triển lãm khác.
Trong
một ghi chép của mình, Bùi Xuân Phái đã viết: “Người ta muốn nói đến chữ thoát
trong nghệ thuật. Phải cao tay thế nào để thoát ra khỏi cái chất đi thi sợ trượt. Thoát ra khỏi cái chất dự triển lãm sợ bị loại,
thoát ra khỏi cái chất muốn bán sợ không bán được”*
Dương
Bích Liên đã thoát.
Ở
một chỗ khác, Bùi Xuân Phái viết: “Có
những tay quả thực là tài năng không có gì. Thế mà ăn to nói lớn khiếp lên được” và: “Đối với những kẻ phê bình láo, kể cả những kẻ nịnh hót để kiếm chác, chỉ nên giữ một sự lặng lẽ khinh bỉ”.
Dương
Bích Liên đã lặng lẽ.
Ông
lặng lẽ tạo nên thế giới của mình với Chiều
vàng, Chiều biên giới, Chiều quê, Dĩ vãng, Làng ven sông, Lều hoang, Ngày mùa,
Hào, Ngõ cụt… Đó là một thế giới giản dị mà sang trọng, êm ả mà hừng sáng,
dịu nhẹ mà huy hoàng. Ông đã lưu lại vẻ đẹp trong ngần từ một đời sống đầy cơ
cực, dằn hắt, đau đớn.
Người
ta thường gọi Dương Bích Liên là họa sĩ của Hà Nội. Tôi nghĩ, ông Hà Nội hơn cả
ở những bức tranh thiếu nữ. Cô Mai, cô Yến, cô Tuyết, cô Xuân… rồi Mùa xuân và thiếu nữ, Mùa thu và thiếu nữ,
Thiếu nữ áo trắng, Thiếu nữ và hoa cúc trắng, Cô gái và biển, Cô gái bên hồ…
Trên gương mặt, trong dáng vẻ của họ mang chứa một vẻ đẹp nhuần nhị, ưu sầu,
trang nhã. Họ là Hà Nội của Dương Bích Liên. Của riêng ông.
5.
Có một bức ảnh chụp Dương Bích Liên và Bùi
Xuân Phái vào năm 1984. Trong ảnh, Bùi Xuân Phái mặc sơ mi dài tay, áo bỏ trong
quần, chân mang giày da, ngồi đĩnh đạc trên ghế. Dương Bích Liên mặc sơ mi ngắn
tay, bỏ ngoài quần, đi chân đất, tay chống nạnh, đứng bên cạnh. Cả hai đều rất
gầy, rất buồn. Cả hai cùng nhìn về một nơi nào đó, rất xa, vượt qua chúng ta.
Mặc
dù rất khác nhau, họ là hai người bạn.
Nếu
như Bùi Xuân Phái có một gia đình đông vui thì Dương Bích Liên chỉ có một mình.
Nếu như Bùi Xuân Phái hiền hòa, quảng giao, dễ hòa nhập với xung quanh thì
Dương Bích Liên lại kỹ càng, khe khắt, thậm chí khó chịu.
Nếu
như Bùi Xuân Phái vẽ rất nhiều chân dung văn nghệ sĩ thì Dương Bích Liên chỉ vẽ
vài bức. Nếu như Bùi xuân Phái vẽ rất nhiều bức tự họa qua nhiều năm tháng,
nhiều cảnh huống, nhiều trải nghiệm thì Dương Bích Liên dường như chỉ vẽ một
bức duy nhất vào cuối đời. Trong tranh, một người đứng trơ trọi như chiếc bóng
dưới một tán cây mùa đông.
Mặc
dù rất khác nhau, họ là hai người bạn.
Hai
bức chân dung Dương Bích Liên của Bùi Xuân Phái đã hiển hiện khuôn mặt cô
quạnh, buồn đau của bạn. Và, bức chân dung Bùi Xuân Phái của Dương Bích Liên
cũng hiển hiện vẻ giằng xé, thảng thốt của người họa sĩ. Họ đã bên nhau qua
những thăng trầm của một giai đoạn sống nhiều khắc nghiệt.
Tranh Dương Bích Liên
Tranh Dương Bích Liên
6.
Việc Bùi Xuân Phái ra đi vào
tháng 6-1988 chắc chắn có phần ảnh hưởng đến tâm trạng của Dương Bích Liên khi
ông phát bệnh vào tháng mười hai năm đó. Ông từ chối ăn uống, từ chối chữa trị.
Ông hủy bỏ những tài liệu, những ghi chép của mình. May mắn cho chúng ta là tất
cả tranh của ông đã nằm ở nhà bạn hữu và các nhà sưu tập. Dương Bích Liên bình
tĩnh nhìn cuộc ra đi của mình - cuộc ra đi của một “Thiên nhiên cô độc”, theo cách nói của nhà phê bình mỹ thuật Thái
Bá Vân. Trước lúc ông mất mười ngày, Thái Bá Vân đã viết về Dương Bích Liên: “Nghệ thuật của anh là một thế giới sang
trọng, miên man tri thức… Chúng ta
nhận ra một nhân cách thẩm mỹ có uy
quyền, tự trọng… Ở đấy, tranh chấp và
thù hận được từ bỏ. Ở đấy, có sự
chinh phục của cuộc sám hối bình an, có cái im lặng cao thượng”.***
Vào
ngày 9-12-1988, Dương Bích Liên nói với người bạn vong niên, nhà nghiên cứu
triết học Nguyễn Hào Hải, về việc đưa tang ông: “Đưa tang, có lẽ chỉ cần đặt quan tài lên một cỗ xe ngựa đơn sơ, và rời thành phố vào sáng sớm, theo
tiễn, chỉ cần một đứa trẻ ăn mặc
chỉnh tề”****. Dương Bích Liên trút hơi thở cuối cùng vào lúc chín giờ sáng
ngày 12-12-1988 tại căn nhà 55 phố Bà Triệu, Hà Nội.
Dương
Bích Liên (1924-1988) đã không ngừng chuẩn bị cho cuộc ra đi này. Cuộc ra đi
nhẹ nhàng như chưa hề sống nặng nhọc, đau khổ. Nó giống như hội họa của ông,
nơi “tranh chấp và thù hận được từ bỏ”.
Sau khi ông ra đi, tôi đã viết bài thơ Đắc đạo, kính viếng linh hồn ông:
Dương
Bích Liên uống rượu
Lặng
im
Và
vẽ
Đã vượt qua mối vướng bận đời thường
đã vượt qua
mối vướng bận vinh quang
đã vượt qua
nỗi lo sợ âm thầm
khi phải
đứng riêng về một phía
Dương
Bích Liên uống rượu
lặng im
và vẽ
Những đối cực
đã tuyệt vời hài hòa trên mặt vải
những
tiếng kêu bi thương, cuồng nộ
đã tan
trong
lặng thinh kỳ bí
và rượu
đã thay cho mọi loài ngũ cốc
Rồi ra đi
như một vì sao
chợt tắt
giữa bao la.
--------------
* và **: Bùi Xuân Phái, cuộc đời và tác phẩm, NXB Mỹ Thuật.
*** và ****: Dương Bích Liên, NXB Mỹ Thuật, 2003.
No comments:
Post a Comment