TẢN VĂN NGUYỄN THỊ KHÁNH MINH

Bóng bay, gió ơi

                          

   

The Red Balloon by Paul Klee

Tôi đã đến ngồi dưới chân người.

Chỉ xin để tôi biến đời mình thành bình dị, thẳng ngay,

như chiếc sáo sậy để người phả đầy âm nhạc vào trong…

       Rabindranath Tagore

       (Lời Dâng- Đỗ Khánh Hoan dịch)

Cuối năm, người lúc nào cũng thấy chộn rộn, không thể gắn mình chính xác vào một việc gì hay một khoảng thời gian nhất định. Đang làm cái này lại nghĩ tới một điều khác hình như đáng làm hơn. Rồi xẹt ngang đầu, mình quên cái chi chăng. Tất cả mơ hồ bềnh bồng. Ban mai đùng đục, mưa rỗ hoa mặt kính cửa sổ, đến trưa thì lay phay chút nắng trên những cánh lá datura (hương của những đóa “kèn của thiên thần” này có thể gây ảo giác). Trời đất còn lưỡng lự nắng mưa hỏi sao lòng người không lao chao tĩnh-động. Những lúc như vậy thì thích nhất là được ngồi gõ chữ trên cái cửa sổ 11’’ này. Vừa rồi bạn bảo viết chút gì về kinh nghiệm sáng tác của mình, bạn bè… Ơ hóa ra cái cảm thái giằng co mấy bữa này là chuyện viết lách chăng. Đó là việc hầu như chẳng thể đưa mình vào trạng thái xong.

A, Gió ơi, đó là những con chữ. Người bạn tâm tình khó tính. Cũng không một hẹn hò. Mở laptop ra và một trang trắng để sẵn sàng tí tách thì nó như con ma, biến mất. Lắm lúc đang, như nấu nướng, hay cắm cúi đánh máy layout bài vở sinh nhai, thì nó nhởn nhơ huơ huơ trước mắt mình một đóa bleuet xanh, nó mở một cánh vườn rực vàng daffodil, nó thả xuống một cánh thư mây xa, thế là, một là ngâm ngấm nó trong đầu, làm tiếp công chuyện, hai là bỏ hết, để chạy theo nó. Hụt hơi về tay không là thường. Hoa màu đầy tay, của hiếm. Ông chồng bảo “như con cú đêm” khi thấy mình lục xục ánh đèn khuya lắc.

Nhớ đến trái bóng đỏ bầu bạn của cậu bé trong phim của Albert Lamorisse, có khi ngỡ nó bay đi rồi, hóa ra nó vẫn đứng chờ bên cửa nhà, qua bao trắc trở tưởng sẽ mất nhau, nhưng rồi nó trở về rủ rê cậu vút cao với trăm quả bóng. Bộ phim thiếu nhi hơn nửa tiếng ấy, hình ảnh bóng bay trong gió, với riêng tôi, tờ tợ như đôi cặp kè cảm xúc và chữ. Trái bóng thơ của tôi. Bay bay giỡn đùa năm mười làm cảm xúc nao nức đuổi tìm. Tôi sống, với Nó, bằng nỗi đường trường của nhịp đập con tim, thì cũng giống như cậu bé kia, sau những gian nan, sẽ huởng được quả vị của cảm xúc, một dâng hiến trọn toàn.

Cảm xúc đủ đầy căng gió thì tứ chữ bóng bay lồng lộng. Những ai đã chạm vào giây phút phập phồng cùng chữ, hẳn có riêng mình trái bóng ấy và cũng đã cảm thấu được niềm phiêu hốt cùng những làn gió vô tận của cảm xúc.

Thơ chưa ra khỏi bút

Giọt mực đã rụng rời

Hồn ta chưa kịp nói

Giấy đã toát mồ hôi

(Bút Thần Khai- Hàn Mặc Tử)

Bạn có thể tưởng tượng ra giây phút sáng tạo thần thánh như thế không. Nỗi ưng ức của cảm xúc trên Lời sẽ thành, sắp thành, sao làm ta sống đáng quá, sao như bùa như ngải làm phiêu diêu lòng ta đến vậy…

Hồi nào đến giờ, tôi thích viết và đọc những gì được lay động, thôi thúc bởi ngẫu hứng thuần nhiên, không qua lý trí và học hỏi giáo trình. Lời của các thi sĩ, văn sĩ làm tôi bay lên, tan theo con gió cảm xúc, hay pha mình theo muôn sắc của cõi tâm chan hoà cõi nhân gian của họ, còn hơn là đông cứng nhìn cuộc sống qua những khối hình hộp của triết thuyết. Bởi có những vô lý rất hợp lý của nhà thơ mà triết gia bó tay. Những “vô lý” mà chỉ có ngôn ngữ Thơ mới tung hê được. Thi sĩ quá cố Joseph Huỳnh Văn đã nói, tôi nhớ, Viết tức là tin tưởng vào chữ, một niềm tin đầy thành thực và cảm động (thêm, thơ mộng nữa)

    Tôi không ưa triết gia, dẫn mình vào mê lộ giáo điều. Tôi mê nhà thơ, nhà văn nói chuyện lan man trên trời dưới đất giữa đời, nói tùm lum mà trúng tà la (nghe con trẻ trong nhà nói câu này thấy hay hay). Nói chơi ư? Thì cứ thử nói chơi sao cho ruột tằm đòi đoạn như tơ rối bời (Kiều) nhau đi... Lúc sáng tạo, Họ dường như phó thác mình vào sinh mệnh chữ. Theo đuổi Nó, cho là mê (phải muội nữa), tôi tin Nó sẽ trả lại cho Họ cộng thêm lãi, những gì Nó được trao. Nó chẳng cho mình ăn no, không cho mình áo đẹp, Nó chỉ cho mình, duy nhất, hơi thở. Phải nhận Nó một cách chủ quan tuyệt đối như vậy, mới thật đã cảm xúc, mới đáng nhận món quà của Nó, những Lời… Thế nên tôi thích đọc, thích viết cái gì toát ra khí trữ tình. Trữ tình, tôi nhắc thêm một lần, hiểu theo nhà văn Trung Hoa Lâm Ngữ Đường, biểu hiện một quan niệm hoàn toàn cá nhân*

Những người viết ấy là trẻ thơ? Đồng ý.

Là kẻ mộng mơ? Chính xác.

Là người tự do? Không vậy thì làm sao viết thoải mái ý riêng?

 Là người lãng mạn? Theo đuổi con chữ là lãng mạn được cho điểm A+. Tôi sẵn sàng đổi cái quạt mo vàng khôn ngoan thực tế để lấy một nắm xôi lãng mạn vẩn vơ.

Họ lạc quan? Chưa hết đâu, Họ thuộc dạng người biểu hiện những tình cảm sôi nổi trong sáng. Họ đạp đất, và Họ biết cõi mông lung của hạt bụi bay, Họ trân trọng cuộc sống của cỏ cây, và như thế, quí sinh mạng muôn loài. Họ hít thở bầu không khí này, và Họ biết lắng nghe, biết hân thưởng, biết lấy những tinh túy từ trời đất và cuộc sống, thành ra Họ biết đau, và đau tơi bời hơn, Họ biết vui, và vui thấm thía nhiều lần hơn. Tôi giả thử những nguyên thủ quốc gia là nhà thơ nhà văn với đặc tính như vậy thì có lẽ họ sẽ khó khăn hơn khi có quyết định khai hỏa chiến tranh, phải không, chỉ cần một chút lưỡng lự thôi có thể giảm biết bao nhiêu cái chết. Nhớ đến nụ cười của Tổng Thống Obama hôm thứ năm, ngày 6.12.2012 vừa rồi khi cùng gia đình thắp đèn Giáng Sinh ở Tòa Bạch Ốc, gương mặt ông giãn ra thoải mái cùng nhịp nhún nhẩy của phu nhân Michelle, có phải vì ánh sáng mầu nhiệm đèn giáng sinh mà tôi đã gọi là những ngọn đèn mơ ước? Cầu mong sao Tổng Thống cũng được cười thơ trẻ như thế, trẻ thơ rất gần với nhà thơ, khi cầm cân nẩy mực chuyện nước. Có điều nhiều phần, thơ văn với trái tim mong manh của nó thì lại dị ứng với những khúc mắc của chính trị, kinh tế, hoặc đại khái những gì tương tự, trời sinh vậy, là để có chuyện mà khóc, mà đau. Ai khóc, ai đau, ai biết nói lên những nỗi niềm ấy? Tôi là người xác quyết câu trả lời, chỉ có các nhà văn, nhà thơ, họa sĩ, các nhà làm phim trữ tình.

Trữ Tình ấy, xin nghe một độc giả Ấn Độ nói về Tagore: mọi khát vọng của nhân loại nằm ngay trong những bài đạo ca của Tagore, Tagore là người đầu tiên trong các vị Thánh của chúng tôi đã không phủ nhận cuộc sống, nhưng đã từ cuộc sống mà phát lên lời**. Kể rằng, khi còn rất trẻ Tagore thường ngồi cả ngày trong vườn viết về thiên nhiên, những con sóc thường đến trèo lên đầu gối, và chim chóc thì đậu trên bàn tay ông. Những năm ba mươi tuổi khi gặp chuyện rất buồn thì Tagore đã viết những bài thơ tình đẹp nhất. Nghe vậy thì nhiều phần thơ văn nhạc của Tagore khởi đi từ cảm xúc trước thiên nhiên, rồi giao hoà với tâm tư, nhờ vậy mà nhân loại có được Gitanjali. Đỗ Khánh Hoan dịch là Lời Dâng, cuốn sách cùng tôi, từ lúc thiếu nữ mộng mơ đến hồi tóc điểm sương, và cũng còn mơ mộng. Ngoài dân số đông đúc của Ấn Độ, ngoài tôi, ngoài…, còn có một nhà thơ lớn của Irish, William Butler Yeats, ngưỡng mộ Tagore. Ông đã viết lời giới thiệu trong Gitanjali,

“Tôi đã mang theo mình hàng ngày... những bài thơ dịch này để đọc trên xe lửa, xe buýt và trong hiệu ăn, thường thường tôi phải gấp tập thơ lại vì sợ có người lạ nào đó sẽ nhận thấy tập thơ đã làm tôi say sưa ngây ngất đến thế nào… Một tác phẩm bắt nguồn từ một nền văn hóa siêu việt, ấy vậy mà những bài thơ này cũng chẳng khác gì sự phát triển của đất lành của cỏ cây. Một truyền thống trong đó thi ca và tôn giáo hòa hợp với nhau thành một, trải qua nhiều thế kỷ đã thu gặt ngôn từ cùng rung động trí thức và bình dân rồi đem trả lại cho đa số quần chúng tư tưởng của người trí giả…”**

Viết và được đọc như thế thì gọi Tagore là Thánh, thật là sướng cái tâm. Cũng theo Yeats,

“nếu nền văn minh Bengal vẫn tồn tại, không đứt đoạn, nếu cái đầu óc thường thường ấy -như người ta phỏng đoán- chẩy qua tất cả, như với chúng ta, không bị phân tán mà lại cấu thành hàng chục đầu óc khác chẳng hề quen biết nhau, thì một cái gì đó từ cái vô cùng tế nhị tàng ẩn trong những bài thơ này chỉ vài thế hệ nữa sẽ đi tới tận người hành khất bên vệ đường… Những vần thơ này không nằm trên bàn của các bà quý phái để các bà lấy tay uể oải đọc rồi thở than về một cuộc đời vô nghĩa…cũng sẽ không phải để sinh viên mang đến đại học đề rồi sau khi rời mái trường xưa bước vào đời làm ăn lại bỏ xó không thèm rờ mó đến nữa,…nhưng du khách sẽ ngâm nga nó trên đường đi và những người lái đò sẽ đọc khi chèo thuyền trên sông..”**

Những lời này Yeats viết vào năm 1912. Tôi những muốn đến Ấn Độ để có thể ngồi với một hành khất bên vệ đường xin họ ngâm cho nghe một câu thơ Tagore trong âm điệu du dương của tiếng Bengali. Để thấy lòng Ấn Độ qua trái tim mẫn cảm thuần khiết cao rộng ấy.

…“trái tim ấy chứa đầy trong chính nó cảnh huống của đời sống… thi sĩ Tagore cũng giống như chính nền văn minh Ấn Độ đã dày công khám phá tâm hồn, rôi dâng trọn mình cho sự rung cảm nhậy bén của tâm hồn. Hình như thi sĩ thường tạo một nét tương phản giữa cuộc đời của ông với cuộc đời của những ai vẫn hằng sống theo lối sống của chúng ta, của những ai có sức nặng giả tạo ở trên cõi đời, và luôn luôn khiêm tốn như thể biết rằng đường đi của mình chỉ thích hợp nhất với mình mà thôi”**

Thưa thi sĩ của tim tôi, tôi là kẻ hậu sinh muốn mòn gót trên những lối Người đã đi qua. Để sống với “một sự hồn nhiên, một vẻ giản dị, ... đã khiến chim chóc, lá cây hình như gần gụi với thi sĩ như với trẻ thơ vậy…”**

Tôi có kim chỉ nam như thế trên đường đi. Viết, thoả mãn mình trong phút giây cảm xúc hồn nhiên giao tình với chữ. Chỉ vì vậy thôi.

    Tôi nghiêng về những cảm xúc nóng hổi, tức thì. Một vạt úa chiều bịn rịn trên thềm nhà, một lời thương nhớ của ai phơ phất buổi mai mù sương làm tim ta trật nhịp, và những điều như mới đây chiếu trên TV, cảnh một người cảnh sát ở một đường phố của New York cúi xuống, xỏ giầy, do ông vừa mua, vào chân kẻ không nhà trong ngày rét lạnh, cũng như cái khí vô cảm rùng rợn ở Trung Cộng cảnh cô bé bị xe cán mấy lần mà người ta vẫn qua lại như không, chẳng phải đã làm chấn động tâm ta hay sao, nếu không bật lên lời, thì ta xoay sở thế nào với nhịp dồn dập đau trong mình, như cô bạn nhà văn Văn Mỹ Lan nói, mình thu nạp những điều trong cuộc sống, rồi viết, như thể cảm xúc ứ đầy bắt mình phải ói ra. Và, tôi tin, sức vỡ bờ của lời sẽ làm nên kỳ diệu.

Tôi thích tôi lúc thố lộ được với các con mình: Những trang thơ chật dần trong hộc tủ. Cuộc chơi duy nhất, mẹ đem cuộc sống mình tham dự. Bản nháp đẹp đẽ trong đời cho tới nay mẹ chưa từng xóa. Đó là một giấc mơ, mẹ đi đến bằng trái tim quyết liệt…

 Tôi có duyên gần gụi với việc viết, và lần hồi biết lấy từ mớ bòng bong cuộc sống những dây tơ thời gian để gói mở nỗi niềm. Với riêng tôi, đó là những sợi tơ tim óc chứ không phải là món đồ xa xỉ, để tôi biết quý trọng, dùng, và hưởng, một cách nâng niu, như ơn phước. Đó không phải là một ghé chân dự một cuộc vui, bữa tiệc, rồi về. Chí cốt với chữ, đối với một phụ nữ, bạn hỏi tôi có gặp khó khăn nào không. Tôi nghĩ những điều ảnh hưởng tương đối vào việc viết lách, không xem là khó khăn, đó là công việc hằng ngày mình sống, có trách nhiệm và phải chu toàn bổn phận của mình. Tôi không nói đến những thứ mà người ta đặt để cho phụ nữ gọi là thiên chức. Tôi đảm nhận những việc tôi ý thức là của tôi, càng viết tôi càng nhận thấy điều đó thật cảm động. Và, bất cứ lúc nào trái bóng ấy đến rủ rê, tôi bay. Cho nên, tôi rất ngưỡng mộ các nhà thơ như Lê Thị Huệ, như TrangĐài Glassey Trầnguyễn,… vừa viết (mà viết hay mới chết người ta!) vừa chuyện nhà, lại gánh vác công việc một cách rất đáng nể ngoài xã hội nữa.

   

Xin nghe nhà thơ Lê Thị Huệ, với con gió cảm xúc của mình, quá là trữ tình.

“Đấy là những lúc ngôn ngữ giao thoa với thân xác và tâm hồn, bỗng dưng thấy xác mình muốn nói thành lời. Bỗng nhiên hồn mình thấm đẫm những thanh rung của ngôn ngữ. Nhạc hay cung điệu chữ nghĩa bỗng bật ra trong hồn. Và một cảm giác rung động sâu sắc bật tuôn ra. Và ta bỗng muốn ghi chép lại. Thế là thơ. Nhưng tôi phải thú nhận đã có rất nhiều lần tôi cảm ra được nhịp điệu và tẩy bật của ngôn ngữ trong tôi, nhưng tôi thích để chúng chạy lòng vòng trong người trong hồn. Hoặc làm biếng, đôi khi còn tiếc là nếu mình đi kiếm tờ giấy hay ngồi dậy quơ laptop thì cảm xúc lâng lâng ấy biến mất. Nên tôi ở yên hưởng thụ trước đã.” (Cầm Chữ Đến Giữa Đời)

Lời bật ra từ những trạng thái như thế, hỏi sao lời không có hấp lực, một cảm xúc được trân trọng đến thế khi bùng ra hỏi sao không làm người đọc bật lên mấy tầng cõi gió? Người Thơ ơi. Dường như cảm xúc tôi cũng đã bao lần được trải nghiệm sâu thẳm ấy. Viết như thế thì chắc hẳn, và ước sao, chúng ta sẽ ràng thêm nhiều “hệ lụy”, nhân lên nhiều lần hơn người đọc thơ, đọc văn, so với người đi xem thi hoa hậu, đấu võ, để nữ sĩ Ba Lan Wislawa Szymborska, (Nobel văn chương năm 1996), khỏi phải thốt lên như vầy, trong bài Đêm Tác Giả:

Sẽ chẳng là gì nếu không là võ sĩ

với đám công chúng đang la hét kia

thơ ơi

sao quá kiệm lời

Trong phòng chỉ có mười hai người

một nửa đến vì mưa rơi

một nửa là thân quyến

Đã tới lúc chúng ta phải bắt đầu câu chuyện

thơ ơi…

(Đêm Tác Giả, Tạ Minh Châu dịch)

 Trữ Tình ấy tôi sống với, khi tôi đọc Mùa Yêu Con của Trang Đài Glassey Trầnguyễn nói về lòng yêu, niềm vui say mê của người mẹ trẻ với đứa con nhỏ. Wislawa Szymborska có nói, “...Tôi luôn nghĩ về người ngồi đọc thơ tôi cho chính bản thân mình hoặc cho một người nào bên cạnh…”, vậy xin đọc bạn nghe nhé. Hạnh phúc ấy sẽ là ánh lửa khơi ấm một ngày âm u như hôm nay,

Jean Valjean,

một trong “những người cùng khổ” của Victor Hugo

tin rằng

khi yêu một người

là ta được chiêm ngắm dung nhan của Thượng Đế

mẹ cũng vậy

trong phút đầu gặp con

con chào đời

trời đất thở ra tơ...

…Con: hạnh phúc, tình yêu, hoan lạc

Con: tinh khôi, trong sáng, Thiên đường

Con:cuộc đời, lý tưởng, quê hương

Con: tất cả, niềm tin, phó thác

(Trang Đài Glassey Trầnguyễn)

    Trong hoan hỷ địa mẫu tử, tôi đọc thầm cho riêng mình,

Tận cùng hạt lệ mẹ

là nước mắt con rơi

tận cùng tiếng cười mẹ

là nụ cười con vừa mở

và con ơi

tận cùng hư vô mẹ

sẽ một ánh nhìn theo con. trở lại

Trời đã sập tối, mẹ tôi vừa gọi điện thoại từ Việt Nam, tiếng khóc mẹ làm tôi ngập sương... Làm tôi nhớ những lời thơ của Nguyễn Lương Vỵ cái réo rắt trong tuỷ xương là âm của máu mẹ, mưa dầm của quê nhà, đẫm đẫm trong từng con chữ thơ. Ở người thơ này, cảm xúc và thơ kéo nhau bay bổng, đến một tầng không khí của diệu kỳ

Con về bên Mẹ nghe huyết âm

Nghe tuỷ xương réo rắt mưa dầm

...Vâng thưa Mẹ! Con lần theo nếp áo

Áo sờn vai, hai bóng, một vuông chiều

Chiều rất thẳm chiều rất trầm yêu dấu

Như chưa từng. Thưa Mẹ! Biết bao nhiêu...

Ôi có thấy cùng tôi, hạt lệ là những long lanh mong manh vĩnh cửu không?

 Và nghe Trữ Tình Nguyễn Xuân Thiệp,

ôm đất ôm cây

và muốn làm thi sĩ

chia sẻ bát cơm với trẻ không nhà

chuyện trò cùng người tuyệt vọng.

 Trời ơi nếu không có nhà thơ, nhà văn nói lên thì làm sao ta biết được con người còn thiện tâm đến thế… Bạn yêu giấc ngủ con mình, sẽ quí tỷ tỷ giấc mơ trẻ thơ. Bạn yên bình trong hơi ấm lòng mẹ, hẳn bạn sẽ không muốn ai làm thương tổn trái tim người mẹ. Bạn chia sẻ để biết lòng yêu thương là ngọc quý. Và như thế, nhân loại sẽ cùng trân trọng tình yêu và sinh mạng của nhau, thế có phải là trái tim nhân ái của thơ lây lan? Tôi tin, tôi rất lạc quan về một niềm tin, Thơ viết cho ai Thơ để làm gì.

tôi làm thơ

cho bạn bè, cho những người cùng khổ

cho sấm dội. cho đổ vỡ. cho mây xa

tôi làm thơ

và con chim màu đỏ

hót một mình. dưới trời mưa thưa.

(Nguyễn Xuân Thiệp)

 Tiếng hót ấy không cô đơn, có bạn và tôi, bên cạnh đây, bình minh tới sẽ có ngàn ngàn tiếng hót hòa thanh hàn gắn những đổ vỡ...

Ở đâu, và thời nào, người làm thơ, cũng tợ con kiến, con ong, tha về kho cảm xúc nhân loại những vui buồn thánh thiện. Và dường như niềm tin ấy đã được chứng thực.

 Và tôi biết ơn tất cả những lời thơ trữ tình của trần gian.

Không ai gọi tôi nữa

Khi buổi chiều đã đi rất xa.

chỉ chút nắng sót góc vườn

gọi tên chính nó

những bông loa kèn trong hồ thổi một bài sonate

…em hiện ra: rạng ngời.

cùng giọt lệ tinh khôi. Sớm mai.

sớm mai ta không lời.

sớm mai ta! sớm mai ta!

nhắc nhở:

hãy sống!

hãy sống!

vì những điều chúng ta tha thiết!

(Du Tử Lê)

 Bạn có một mình ngồi nghe chút nắng sót lại trong mắt thầm thĩ cùng tiếng ngân nga loa kèn giã biệt một ngày? Bạn thấy không, tôi đã nói, Họ là người lạc quan. Họ thênh thang bay lên bằng đôi cánh của nỗi buồn. Họ ấp ủ một cách đơn sơ… ngôi nhà lợp bằng những chiếc lá thông khô và giấc mơ thi sĩ (NXT), giấc mơ thi sĩ, lãng mạn, mộng mơ, hồn nhiên. Nhờ vậy mà Họ lúc nào cũng ở một nhịp phút giây ngoài thời gian, để đi trong cõi bụi bặm này.

 Bạn bảo tôi dông dài quá thể, đây tôi đang trở lại đây, hãy ngồi lại với tôi chút nữa thôi, Lâm Ngữ Đường chả bảo, thích cái lối nói nhẩn nha, dài dòng lan man rồi quay về điểm cũ hay bất ngờ dừng lại, đổi hướng, “y như một người đi chơi về nhà, nhảy qua hàng rào mà vô, làm cho bạn đồng hành phải ngạc nhiên. Được dạo chơi trên những con đường vắng vẻ rồi nhảy qua rào mà vô nhà, ôi thú biết mấy!”*

 Thôi đã sắp tối hung rồi. Bạn về nhé. Tôi không tiễn đâu. Bạn có thể thấy tôi nhảy qua rào, nhưng không phải vào nhà. Quả bóng đang đợi tôi. Thơ ơi. Tôi sẽ đến ngồi dưới chân người***. Trái tim tôi đang chờ thơ người dẫn lối những nhịp đập.

    Gió đã thổi. Ăm ắp rồi, bóng đã bay lên…

 Bạn của tôi ơi, … hãy sống, hãy sống vì những điều chúng ta tha thiết..., Và cho cả giấc mơ.

 Ôi giấc mơ yêu dấu của tôi. Bạn có biết tại sao tôi hay kết thúc những bài viết của tôi bằng Giấc Mơ? Vì đó là nơi không có dấu chấm hết bao giờ.

Santa Ana

1.2013

*Tựa sách The Importance of Living, Lâm Ngữ Đường, Sống Đẹp, Nguyễn Hiến Lê dịch.

**Trong bài tựa của W.B.Yeats (Nobel văn chương 1924) ở tác phẩm Gitanjali (Lời Dâng ,Đỗ Khánh Hoan dịch, Nxb An Tiêm, 1972

*** thơ Tagore, Đỗ Khánh Hoan dịch