VIỆT PHẠM, NGƯỜI ‘HÁT XẨM’ VĂN CHƯƠNG

Đinh Yên Thảo

 

Trên một mẩu viết ngắn vài năm trước, anh Phạm Trọng Việt mà bạn bè Facebook vẫn quen thuộc là Việt Phạm đã ví chuyện dịch thơ của anh rằng, "Mượn lời cố GS Nguyễn Ngọc Huy: Tôi dịch thơ cũng như những người hát xẩm ngày xưa đi hát lang thang ở các quán ăn bên vỉa hè Saigon, có bữa đông khách, gặp khi trời mưa thì vắng khách, không ai nghe, nhưng người hát xẩm thì cứ hát". Bên dưới là một bản dịch thơ của anh.
 
THE DEATH OF A SOLDIER
 
Life contracts and death is expected,
As in a season of autumn.
The soldier falls.
 
He does not become a three-days’ personage,
Imposing his separation,
Calling for pomp.
 
Death is absolute and without memorial,
As in a season of autumn,
When the wind stops.
 
When the wind stops and, over the heavens,
The clouds go, nevertheless,
In their direction.
 
***
 
CÁI CHẾT CỦA NGƯỜI LÍNH
 
Người lính nằm xuống
mùa thu
lá vàng rơi
đời mong manh
cái chết chẳng tình cờ
 
Ba ngày sau không tái sinh
Người lính ra đi
đừng mong đợi một dương danh
 
Không có nghi lễ gì
chết là hết
như con gió vừa ngưng
giữa mùa thu
 
Gió đã ngưng
mây vẫn bay theo chiều gió
về phía Thiên Đường
 
Wallace Stevens / Việt Phạm dịch
 
Vậy, kể từ ngày vào Facebook sau một lần họp mặt cùng anh em trong nhóm, đâu khoảng 8, 9 năm trước, anh bắt đầu dịch thơ, dịch dăm câu bài hát sang Anh ngữ, bàn dăm câu chuyện văn chương, lịch sử ngắn gọn rồi liên tục đưa lên Facebook như vậy. Một thú vui khác từ sau ngày anh "về Hồng Lĩnh", cách anh nói về việc nghỉ hưu của mình sau trên dưới 40 năm làm việc cho chính phủ Canada. Và đăng ảnh cháu nội ngoại như những ông bà yêu thương con cháu.
 
Tôi vẫn quen với cách viết ngắn gọn, nhẹ nhàng và dí dỏm nhưng rất trí tuệ, am hiểu lịch sử, văn hóa, chính trị, thi ca Việt Nam lẫn phương Tây từ khi biết anh hai mấy, gần ba mươi năm trước. Chúng tôi gọi anh là "thầy bàn" hay "thầy đồ" trong những cuộc bàn luận trong nhóm. Nho nhã, ôn hòa, anh được cả nhóm chúng tôi quý mến. Ắt anh là một trong những thành viên được cả nhóm quý mến nhất sau Phạm Chi Lan, người chủ biên tờ tạp chí Văn Học Nghệ Thuật Liên Mạng (VHVHNT-LM), tờ báo Việt ngữ điện tử đầu tiên của người Việt, hoặc giả có tờ báo điện tử hay trang mạng online nào ra đời trước năm 1995-1996 mà tôi không biết.
 
Cũng như tôi, anh gia nhập nhóm trễ và được Phạm Chi Lan mời vào nhóm chủ biên, xem như một thành viên chủ chốt của nhóm VHNT-LM bên cạnh vài anh em đã tham gia từ những ngày đầu tiên như nhà văn Phùng Nguyễn, Nguyễn Phước Nguyên, Nguyễn Tiến Dũng, Sung Nguyễn, Đinh Trường Chinh, nhà biên khảo Nguyễn Vy Khanh ... sau một đôi năm hoạt động. Anh ký tên dưới những bài thơ, bài dịch và sáng tác là Phạm Thiên Mạc, tên con trai anh.
 
Đến Canada ở tuổi đôi mươi, anh đã giỏi tiếng Anh so với nhiều người tị nạn bởi năm 75, anh đang là một sinh viên Viện Đại học Đà lạt và đã đạt đến chứng nhận thành thạo Anh ngữ "Proficiency" của Hội Việt Mỹ trước đó đôi ba năm. Thêm vài chục năm sống ở nước ngoài và làm công việc chuyên viên cho chính phủ, dù uyên thâm tiếng Việt nhưng liên lạc riêng tư, anh thường viết bằng tiếng Anh, có lẽ vì sự tiện lợi bàn phím hay trên điện thoại. Tôi nhắc chuyện này bởi anh được nhiều bạn bè Facebook, những nhà thơ, người yêu văn chương biết đến anh như một người dịch thơ tài tử lại rất tài hoa. Anh-Việt lẫn Việt-Anh. Kể cả từ vài bạn trong nhóm chúng tôi, những người đến Mỹ ở tuổi thiếu niên và cũng am hiểu văn chương phương Tây lẫn việc dịch thuật như Phạm Chi Lan, Nguyễn Phước Nguyên, Ian Bùi...
 
Riêng tư hơn thì cụ Ngoại anh là một nhà nho Bắc Hà, đỗ kỳ thi Hương cuối cùng tại Hà Nội và làm quan Tri Huyện Ninh Bình. Còn nhạc phụ của anh là giáo sư Việt văn Nguyễn Cao Đàn, thầy dạy của nhà văn Duyên Anh lẫn nhà văn Lương Thư Trung, có lần anh trích đăng lên Facebook khi nhà văn Lương Thư Trung nhắc đến thầy mình trong cuốn sách "Bến bờ còn lại" của anh. Một gia đình truyền thống với chữ nghĩa.
 
Anh là người đọc rất nhiều lại có trí nhớ siêu phàm và chính xác, trích dẫn thi ca, lịch sử từ cái thời chưa có Google nên bàn luận, trò chuyện với anh luôn thú vị, đầy tính học thuật và chúng tôi luôn học hỏi được đôi điều gì đó từ một người anh chân thành, giản dị và khiêm cung. Có lẽ vì vậy mà anh dễ thân thiết với nhiều người và với riêng tôi, một phần tôi nghĩ có cùng tính cách báo chí và yêu thích lịch sử hơn là chỉ những câu chuyện văn chương. Có thời gian tôi sang làm việc tại Montreal, anh lên thăm tôi đôi lần, cặp theo một chai Martell và anh em uống rượu, trò chuyện đến khuya không dứt chuyện. Và tôi cũng xuống Ottawa thăm anh chị, được anh dắt giới thiệu về thủ phủ Canada với nhiều câu chuyện lịch sử lẫn giai thoại thú vị. Thân tình nên thỉnh thoảng tôi vào đùa dăm câu dưới những mẩu viết của anh trên Facebook là vậy. Anh cộng tác trên Trẻ Magazine với dăm bài viết dưới bút hiệu Phạm Thiên Mạc.
 
Anh gia nhập Facebook để giữ liên lạc cùng bạn bè sau chuyến họp mặt nhỏ và không đầy đủ của nhóm Ô Thước, nhóm văn nghệ của những cựu thành viên VHNT-LM tại Dallas khoảng đâu năm 2016, sau khi nhà văn Thu Thuyền và tôi mời gọi các anh em, bạn bè cũ về họp mặt. Rốt lại chỉ có anh, anh Đỗ Danh Đôn, họa sĩ Đào Nguyên Dạ Thảo, Trịnh Thanh Thủy bay sang, cùng những thành viên tại Dallas như Ian Bùi, Diễm Tú, Thận Nhiên, Tôn Thất Phương... Chỉ tiếc là anh cùng các bạn không gặp được nhà thơ Nguyễn Xuân Thiệp đang lúc đi xa.
 
Vậy mà cuộc họp mặt lại rất vui, đầy những tràng cười và để lại nhiều kỷ niệm cho mỗi người và tất cả chúng tôi. Kể cả một số thân hữu địa phương cùng dự cũng không giấu được sự cảm động trước mối giao tình thân thiết và tự nhiên của chúng tôi, vì biết chúng tôi dù có gặp nhau đôi ba lần nhưng thân nhau chỉ là qua mạng. Đêm đó, anh đọc bài thơ "Nhà tôi" của nhà thơ Nguyên Thao, sau này được nhạc sĩ Anh Bằng phổ thành ca khúc "Chuyện giàn thiên lý". Bài thơ vài chục câu mà anh chỉ đọc từ trí nhớ, không mang giấy hay từ điện thoại.
 
Trưa cuối tuần, nhận được tin báo anh ra đi trong nhóm Ô Thước, tôi bàng hoàng, thẫn thờ. Tôi vẫn thấy anh đăng dăm câu dịch, vài mẩu viết ngắn nho nhỏ đôi ngày trước. Tôi đọc bằng mắt nên không dự cảm những ngầm ẩn đó đây của anh trong vài tháng qua. Buổi tối, tôi lại thêm sửng sốt nhận được email từ anh. Té ra sự ra đi đã được tiên liệu, anh bình thản viết sẳn cho tôi bức thư chia tay ngắn, nhờ tôi báo lại anh em, bạn bè, nhờ chị vợ anh gởi cho tôi sau hậu sự.
 
Đêm khuya, tôi ngậm ngùi tìm đọc lại bài thơ anh dịch để an ủi chúng tôi khi nhạc phụ tôi, một người lính-một cựu sĩ quan quân lực VNCH qua đời năm 2012. Đó là nguyên tác lẫn bản dịch của anh đăng lại lên Facebook đâu đôi ba năm trước mà tôi đã dẫn trên đầu, chỉ không ký tên Phạm Thiên Mạc như thuở xưa. Bài thơ không riêng cho người lính mà như để tiễn biệt những người bạn và cho chính anh. Cho những điều chẳng tránh khỏi.
 
"Không có nghi lễ gì
chết là hết
như con gió vừa ngưng
giữa mùa Thu
 
Gió đã ngưng
mây vẫn bay theo chiều gió
về phía Thiên Đường"
(bản dịch Phạm Thiên Mạc)
 
Tháng Chín này, Phạm Chi Lan ra đi đã tròn 16 năm. Nay đến người anh Phạm Trọng Việt hay một Phạm Thiên Mạc tài hoa của chúng tôi. Cần gì những nghi lễ hay nghi thức như anh viết, nhưng tôi không thể không chia sẻ đôi điều về anh để bạn bè, những người bạn Facebook của anh biết thêm về một tâm hồn mẫn cảm với cái đẹp, một người xem mình như kẻ "hát xẩm" văn chương rồi trân trọng chia sẻ nó đến mỗi chúng ta, những người biết anh.
 
Tôi luôn giữ ý định sẽ quay lại Canada thăm anh nhưng mấy ai biết trước sự đặt để của đời sống. "Thời gian có hứa mấy khi, sẽ đem đến trả đúng kỳ". Thôi, xem như một áng mây trắng ngang trời, cứ bay về phía thiên đường hay bất cứ nơi nào thật an nhiên nghe anh Việt.
 
Dallas, 09/2025
ĐINH YÊN THẢO