Ngô Thế
Vinh
Gửi 20 triệu
cư dân ĐBSCL bấy lâu không được quyền cất tiếng nói.
Gửi Ngoại Trưởng
Hoa Kỳ Marco Rubio.
Gửi Nhóm Bạn
Cửu Long.
Với chính
sách thiếu nhất quán và luôn “xoay trục”, với tổng số đầu tư không đáng kể,
trong suốt 50 năm qua kể từ sau 1975, Hoa Kỳ gần như không có động thái tích cực
và hiệu quả nào ngăn chặn sự bành trướng lấn lướt của Trung Quốc – không chỉ
trên lưu vực sông Mekong – mà cả Biển Đông. Để có thể đối trọng với Bắc Kinh,
dĩ nhiên, Washington cần có một tầm nhìn chiến lược, chấp nhận một cái giá
tương xứng phải trả hầu có thể phục hồi ảnh hưởng đã có bấy lâu trên Bàn cờ
Sông Mekong.
NGÔ THẾ
VINH
*
LỜI GIỚI
THIỆU: Suốt ba chục năm qua, hàng chục triệu dân cư các nước sống trong lưu vực
sông Mekong đã hứng chịu lũ lụt hạn hán ngày càng nặng nề thường xuyên hơn. Nguồn
thực phẩm cho họ trên lưu vực cạn kiệt dần và môi trường sống không còn lành mạnh
để cưu mang họ và con cháu. Những thiệt thòi này phần lớn là do những công
trình thủy điện Trung Quốc và Lào, từ thượng nguồn tích lũy giáng xuống họ.
Trung Quốc là thủ phạm và cũng là tác nhân chính cho các công trình ở Lào. Khu
vực này là vùng tranh chấp địa chính trị quan trọng giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ.
Từng bước một, Trung Quốc đã hoàn thành 12 đập lớn nhất trên dòng chính sông
Mekong, bất chấp mọi phản đối của dân cư và chính quyền hạ vực. Hoa Kỳ bất lực
trước tất cả các diễn tiến này ngay từ bước đầu và gần đây đã rút về lá bài chủ
của mình không cho Mekong Dam Monitor (MDM), một tổ chức theo dõi và báo cáo hoạt
động của các hồ chứa trên toàn lưu vực hoạt động. Bài tham luận này của BS Ngô
Thế Vinh, một nhà hoạt động môi sinh bền bỉ, trình bày về chiến lược Mekong thiếu
nhất quán của Hoa Kỳ như một thất bại trên lưu vực Sông Mekong.
PHẠM PHAN
LONG, PE
*
THÁC BA / TUOBA / 托巴: MỘT PHÁT HIỆN NGOẠN MỤC CỦA MDM
Hình 1: Thác Ba / Tuoba / 托巴 con đập thủy điện dòng chính bậc
thềm Vân Nam thứ 12
của Trung Quốc đã bị hệ thống vệ
tinh Hoa Kỳ phát hiện và theo dõi: hình trái, là công trường
xây cất con đập Thác Ba (thời điểm
29.01.2024), hình phải, con đập Thác Ba 1400 MW đã lấy đầy nước
vào hồ chứa trong mùa khô (thời điểm
23.06.2024) và bắt đầu gây thêm ảnh hưởng tiêu cực
tới dòng chảy sông Mekong hạ nguồn.
Đây phải được ghi nhận là một thành tích ngoạn mục của
MDM với Eyes on Earth. [nguồn: Stimson Center / Mekong
Dam Monitor]
Ủy Hội Sông
Mekong (MRC / Mekong River Commission) sau 30 năm hoạt động [1995-2025], được
đánh giá là không hiệu quả, không ngăn chặn được một con đập dòng chính nào
trên sông Mekong, và hầu như chỉ đạt được vài thành tựu rất tượng trưng như: thỏa
thuận chia sẻ thông tin giữa 4 nước thành viên, thiết lập đưa vào sử dụng “mạng
lưới internet” tiên đoán lũ lụt, theo dõi dòng chảy mùa khô; và ký kết được một
thỏa ước với Trung Quốc [tháng 4/2002] nhằm trao đổi các dữ kiện thủy văn
[hydrological data exchange agreement]. Nhưng với thời gian, để thấy rằng Thỏa
Ước này chỉ có trên hình thức, chưa bao giờ Bắc Kinh thực lòng muốn trao đổi
các thông tin này với Ủy Hội Sông Mekong và 4 quốc gia Hạ Lưu!
Phát hiện mới
đây về con đập thủy điện Thác Ba / Tuoba / 托巴, trên dòng chính sông Lan Thương
(Lancangiang / 澜沧江) – tên Trung Quốc của con sông Mekong Vân
Nam, là con đập thứ 12 công suất lên tới 1400 MW (tương đương với con đập Mạn
Loan / Manwan / 漫湾 ). Trung Quốc đã âm thầm khởi công xây cất không có thông báo
chính thức nào cho Ủy Hội Sông Mekong MRC và 4 quốc gia Hạ nguồn [Lào,
Thái, Cam Bốt và Việt Nam], nhưng con đập Thác Ba đã bị những “con mắt” của hệ
thống vệ tinh Hoa Kỳ MDM (Mekong Dam Monitor) phát hiện và theo dõi từ lúc khởi
xây cho tới khi hoàn tất lấy đầy nước vào hồ chứa. Khám phá trên chỉ có thể thực
hiện được nhờ MDM sử dụng hình ảnh vệ tinh theo dõi toàn lưu vực sông Mekong.
Vào tháng 3 năm 2023 Stimson đã công bố hình ảnh từ Planet Labs cho thấy con đập
Thác Ba / Tuoba đã hoàn thành việc xây dựng và vào khoảng tháng 2 năm 2024 bắt
đầu lấy nước vào hồ chứa. Trong vòng chưa đầy năm tháng (06.2024), được ước
tính với dung lượng tối đa với 1215 tỷ mét khối nước.
https://www.stimson.org/2024/mekong-dam-monitor-annual-report-2023-2024/ [Hình
1]
Đã không có
thông báo nào được gửi đến Ủy Hội Sông Mekong MRC hoặc các bên liên quan ở hạ
lưu, và rằng đập lấy nước đầy hồ chứa trong mùa khô (trong khi hạ lưu cần nước),
chứ đừng nói đến việc xây dựng đập đã hoàn thành.
MEKONG DAM MONITOR –
EYES ON EARTH QUAN TRỌNG RA SAO?
Trung Quốc
đã hoàn thành đập thủy điện đầu tiên Mạn Loan / Manwan trên dòng chính sông
Mekong vào năm 1995 trong bí mật do đó không gặp sự phản đối. Họ không ngừng
xây dựng, đến năm 2020, Trung Quốc đã xây xong một chuỗi 11 đập, mặc dù tác động
của chúng nhưng Trung Quốc đã không chia sẻ dữ liệu với bất kỳ quốc gia nào
trên sông Mekong. Trong thời gian đó, không có sự phản đối chính thức nào ở cấp
nội các từ bất kỳ nước láng giềng nào của sông Mekong và chỉ có những tuyên bố
cảnh báo ngoại giao từ Hoa Kỳ. Vào tháng 12 năm 2020, sau 15 năm hành động đơn
phương của Bắc Kinh, Hoa Kỳ cuối cùng đã hành động và thành lập Tổ chức Giám
sát Đập Mekong (MDM / Mekong Dam Monitor) để báo cáo tất cả thông tin về các đập
Mekong theo thời gian thực, công bố hoạt động của các hồ chứa và tác động môi
trường của chúng đối với lưu vực sông Mekong.
Mekong Dam
Monitor / MDM là một hệ thống trực tuyến nguồn mở có khả năng giám sát theo dõi
gần như trong thời gian thực (near-real time monitoring) các con đập thủy điện
và những tác động môi trường trong lưu vực sông Lancang–Mekong. Dự án này là kết
quả hợp tác Chương trình Đông Nam Á của Trung tâm Stimson và Eyes on Earth,
Inc. (Mắt Trên Trái Đất). MDM sử dụng cảm biến từ xa (remote sensing), với các
hình ảnh vệ tinh được phân tích qua Hệ thống Thông tin Địa lý GIS (Geographic
Information System) để cung cấp thông tin gần như thời gian thực và tải xuống
những dữ liệu với nhiều chỉ số mà trước đây chưa bao giờ được biết nơi lưu vực
sông Mekong. Những dữ liệu này được phổ biến rộng rãi cho sử dụng công cộng và
nghiên cứu, có thể tải xuống hoàn toàn miễn phí. Những thông tin từ MDM là vô
cùng phong phú và thiết yếu cho các quốc gia Mekong – dĩ nhiên trong đó có Việt
Nam là một nước cuối nguồn. Có thể kể một vài tiềm năng của MDM:
_ Phân tích
trữ lượng nước của chuỗi đập bậc thềm Vân Nam 2016-2025.
_ Tạo mô
hình dòng chảy tự nhiên của sông Mekong qua các trạm quan trắc 1992-2025.
_ So sánh bản
đồ dữ liệu qua thời gian như: lượng mưa, độ ẩm bất thường bề
mặt hay nhiệt
độ bất thường bề mặt trong lưu vực.
_ Bản đồ tất
cả các con đập với kết nối trong toàn lưu vực, và còn nhiều hơn nữa…
Chỉ riêng
nhóm dự án MDM thuộc Trung Tâm Stimson hiện nay bao gồm 5 người: với 2 đồng trưởng
nhóm là Alan Basist và Brian Eyler, cùng với 2 thành viên truyền thông và phụ
tá là Regan Kwan, Courtney Weatherby, và thêm Claude Williams, là thành viên
Nghiên cứu. https://www.stimson.org/project/mekong-dam-monitor/
Hình 2a – Năm 1995, theo tài liệu Tỉnh ủy
Vân Nam, đã có 14 dự án đập bậc thềm
trên sông Lan Thương (澜沧江
/ Lancang River Cascade). Hình cắt dọc (Longitudinal Profile)
theo cao độ (elevation) 14 con đập
bậc thềm Vân Nam.
hiện có 16 dự án đập bậc thềm trên
sông Lan Thương. Hình cắt dọc (Longitudinal Profile)
cho thấy tính đến tháng 1/2025, đã
có 12 trong số 16 con đập Bậc Thềm Vân Nam
được hoàn tất. [Updated by Peter
Bauer-Gottwein on 29 August 2019]
Hình 2c: Vị trí 12 con đập dòng chính trên
khúc sông Lancang-Mekong đã hoàn tất.
Thời điểm tháng 02.2024, con đập
dòng chính thứ 12 Thác Ba / Tuoba / 托巴 đã xây xong
và Trung Quốc đã không thông báo gì
cho các quốc gia hạ nguồn hay Ủy Hội Sông Mekong MRC.
Giới chuyên gia môi sinh thường
xuyên theo dõi các bước khai thác sông Lancang-Mekong bấy lâu
đã cùng đưa ra một nhận định “Trung
Quốc đã không hề để lại được một
“hồ sơ theo dõi tốt / no good track
records.” [nguồn: Bản
đồ của Stimson Center thời điểm tháng 2/2024, Mekong Dam Monitor 2024]
TIẾNG KÊU CỨU CỦA
BRIAN EYLER TỪ STIMSON CENTER.ORG
Sáng thứ
Sáu 24.01.2025, KS Phạm Phan Long người bạn đồng hành bền bỉ với người viết suốt
30 năm trên dòng Mekong, đã chuyển cho một
mẩu tin nhắn trên Facebook của Giám đốc Brian Eyler từ Trung Tâm Stimson như
sau:
Hình 3: Screenshot từ facebook của Brian
Eyler lúc 4:25 pm
ngày 24.01.2025 [nguồn: KS Phạm Phan Long]
“Nhóm chúng tôi tại Trung tâm
Stimson đã nhận được tin xấu hôm nay 20.01.2025. Hầu hết công việc về sông Mekong
của chúng tôi được hỗ trợ bởi các tài khoản của chính phủ Hoa Kỳ từ Bộ Ngoại
Giao và USAID. Chúng tôi được lệnh phải ngừng công việc về các khoản tài trợ đó
trong 90 ngày cho đến khi xét duyệt thêm. Và điều đó có nghĩa là chương trình
Đông Nam Á của chúng tôi có thể không thể duy trì hoạt động. Nếu bạn cảm thấy
mình đã được hưởng lợi từ công việc tốt của Mekong Dam Monitor (MDM) trong nhiều
năm qua hoặc bất kỳ nỗ lực tốt nào của chúng tôi, tôi muốn bạn cân nhắc quyên
góp cho Trung tâm Stimson.
Công việc của
chúng tôi mang lại lợi ích trực tiếp cho hàng triệu người ở khu vực sông Mekong
và giáo dục thế giới về lý do tại sao dòng sông này, con người và nền văn hóa của
nó lại quan trọng đến như vậy.
Khoản tài trợ của chúng tôi là
125.000 đô la để trang trải cho một nhóm gồm năm người làm việc trong ba tháng
tới. Chúng tôi có gia đình, thế chấp, nợ nần và các nhu cầu phải được đáp ứng.
Và chúng tôi có thể làm được nhiều việc tốt với khoản đóng góp của bạn. Chỉ tính riêng ngày hôm nay, chúng
tôi đã quyên góp được 52.500 đô la. Vì vậy, vẫn còn hy vọng. Nếu bạn muốn đóng
góp, vui lòng nhấp vào liên kết bên dưới để tìm hiểu thêm. Vui lòng ghi chú vào
mục gửi khoản đóng góp của bạn để hỗ trợ
Chương trình Stimson Center Southeast Asia. Cảm ơn bạn đã quan tâm vì chúng
tôi rất trân trọng điều đó.” Brian
Eyler.
Hình 4: Brian Eyler, có bằng MA của Đại học
California, San Diego và bằng BA
của Đại học Bucknell, Pennsylvania,
lãnh đạo Chương trình Đông Nam Á và Chương trình
Năng lượng, Nước và Phát triển Bền
vững của Stimson Center. Ông là chuyên gia
về các vấn đề xuyên biên giới ở khu
vực sông Mekong và chuyên về hợp tác kinh tế
của Trung Quốc với Đông Nam Á,
Brian đã có hơn 15 năm sống và làm việc tại Trung Quốc
và trong nhiều năm qua đã tiến hành
nghiên cứu sâu rộng với các bên liên quan ở khu vực sông Mekong.
Ông được biết tới như là tiếng nói
hàng đầu về các vấn đề an ninh môi trường,
năng lượng và nước ở sông Mekong.
Brian là đồng lãnh đạo của Mekong Dam Monitor / MDM.
Là tác giả cuốn sách Last Days of
the Mighty Mekong, được Zed Books xuất bản vào năm 2019.
Điều mà Brian Eyler gọi là “Tin Xấu”
có nguồn gốc từ đây:
Hình 5: Quyết Định của Tổng thống
Đánh giá lại và sắp xếp lại Viện trợ
nước ngoài của Hoa Kỳ.
Lệnh hành pháp, ngày 20 tháng 1 năm
2025.
Quyết định
của Hành pháp, ký ngày 20.01.2025: Cắt ngân khoản viện trợ 90 ngày trên toàn cầu
[ngoại trừ 2 quốc gia Do Thái & Ai Cập], để đánh giá lại và sắp xếp lại Viện
trợ nước ngoài của Hoa Kỳ. Và Stimson Center là một trong nạn nhân của quyết định
ấy.
Theo thẩm
quyền được trao cho tôi với tư cách là Tổng thống theo Hiến pháp và luật pháp của
Hoa Kỳ, tôi ra lệnh như sau: Trích dẫn Mục 1, 2 và 3 (a) & (e)
Mục 1. Mục đích. Ngành công nghiệp
viện trợ nước ngoài và bộ máy hành chính của Hoa Kỳ không phù hợp với lợi ích của
Hoa Kỳ và trong nhiều trường hợp trái ngược với các giá trị của Hoa Kỳ. Họ phục
vụ để làm mất ổn định hòa bình thế giới bằng cách thúc đẩy các ý tưởng ở các quốc
gia nước ngoài trái ngược hoàn toàn với mối quan hệ hài hòa và ổn định trong và
giữa các quốc gia.
Mục 2. Chính sách. Chính sách của
Hoa Kỳ là không giải ngân thêm bất kỳ khoản viện trợ nước ngoài nào của Hoa Kỳ
theo cách không hoàn toàn phù hợp với chính sách đối ngoại của Tổng thống Hoa Kỳ.
Mục 3. (a) Tạm dừng viện trợ phát triển nước
ngoài của Hoa Kỳ trong 90 ngày để đánh giá hiệu quả theo chương trình và tính
nhất quán với chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ. Tất cả các trưởng phòng và cơ
quan chịu trách nhiệm về các chương trình hỗ trợ phát triển nước ngoài của Hoa
Kỳ phải ngay lập tức tạm dừng các nghĩa vụ và khoản giải ngân mới của các quỹ hỗ
trợ phát triển cho các quốc gia nước ngoài và các tổ chức phi chính phủ, tổ chức
quốc tế và nhà thầu đang thực hiện trong khi chờ xem xét các chương trình đó về
hiệu quả chương trình và tính nhất quán với chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ, sẽ
được tiến hành trong vòng 90 ngày kể từ lệnh này. Văn phòng Quản lý và Ngân
sách (OMB) sẽ thực thi lệnh tạm dừng này thông qua thẩm quyền phân bổ của
mình”… (e) ngoại trừ viện trợ lương thực khẩn cấp và tài trợ quân sự cho 2 quốc
gia Do Thái và Ai Cập. [Hết trích dẫn] NHÀ
TRẮNG, Ngày 20 tháng 1 năm 2025.
…
BIÊN NIÊN NỬA THẾ KỶ
VỊ THẾ HOA KỲ TRONG LƯU VỰC SÔNG MEKONG
Sau Chiến
Tranh Việt Nam 1975, toàn bộ quân đội Hoa Kỳ rút ra khỏi Việt Nam. Sự vắng bóng
của Hoa Kỳ trong vùng Đông Nam Á đã để lại một khoảng trống địa dư chính trị,
và đây cũng chính là cơ hội để một Trung Quốc đầy tham vọng mau chóng lấp đầy.
Với sức bành trướng của Bắc Kinh từ kinh tế tới quân sự ngày càng đè nặng trên
các quốc gia trong lưu vực sông Mekong, cộng thêm với những động thái hung hãn
của Trung Quốc nhằm tiến tới: “Tây Tạng Hóa Biển Đông/ Tibetization of South
China Sea”, nói theo ngôn từ rất tượng hình của B.A. Hamzah, thuộc Viện Hàng hải
Mã Lai (MIMA), đã trực tiếp đe dọa tới những quyền lợi thiết thân của nước Mỹ,
nên đã đến lúc chính quyền Mỹ không thể không quan tâm tới sự lớn mạnh của
Trung Quốc, một quốc gia đông dân nhất thế giới đang nhanh chóng vươn lên như một
siêu cường cả về kinh tế lẫn quân sự. Bắc Kinh không chỉ cạnh tranh ráo riết mà
còn tham vọng vượt qua Mỹ trong thập niên tới của thế kỷ này. Nguy hiểm hơn nữa, nói theo ngôn từ của
Jane Perlez, báo New York Times, đó là một “cạnh tranh mất-còn / zero-sum
game”. Do đó, sự
trở lại với khu vực Đông Nam Á của Hoa Kỳ phải là một tiến trình tất yếu chứ
không phải là ngẫu nhiên.
Hoa Kỳ là một
trong những nước tài trợ cho Ủy Hội Sông Mekong MRC bấy lâu, đồng thời cũng đã
từng viện trợ cho các quốc gia Mekong, và có tiếng nói ảnh hưởng trên các tổ chức
ngân hàng lớn của thế giới như World Bank/ WB và Asian Development Bank/ ADB… Với
tư thế đó cùng với hành động tích cực dấn thân, Hoa Kỳ hy vọng có thể tìm lại
thế đứng, hay ít ra cũng có một “vai trò đối trọng” hạn chế được phần nào sức
bành trướng của Trung Quốc trong toàn lưu vực.
MỘT KHỞI ĐẦU TỪ HÀNH
PHÁP: LMI 2009
Từ Hội nghị
ASEAN [Hiệp Hội Các Quốc Gia Đông Nam Á], ngày 23-07-2009, theo yêu cầu của Mỹ
đã có thêm một cuộc họp bên lề của Ngoại trưởng 5 nước: phía Mỹ là Hillary
Clinton, cùng với 4 Ngoại trưởng vùng Hạ Lưu Sông Mekong bao gồm có Thái, Lào,
Cambodia và Việt Nam tại Phuket, Thái Lan. Đại diện cho Việt Nam lúc đó là Ngoại
trưởng Phạm Gia Khiêm kiêm Phó Thủ tướng.
Ngoại trưởng
Mỹ Hillary Clinton đã nhấn mạnh tới tầm
quan trọng của vùng Hạ Lưu Sông Mekong và vai trò mỗi quốc gia trong lưu vực đối
với Hoa Kỳ, cùng với cam kết hỗ trợ nhằm thăng tiến hòa bình và thịnh vượng cho
khu vực ASEAN* như một toàn thể. Ngoại trưởng 4 nước Thái, Lào, Cambodia và
Việt Nam hoan nghênh sự hợp tác chặt chẽ hơn của Hoa Kỳ với các quốc gia Hạ Lưu
trong những lãnh vực có ý nghĩa hỗ tương nhằm bảo đảm sự phát triển bền vững
trong vùng.
Tiếp theo
đó là một tuyên cáo, liên quan tới những vấn đề quan tâm chung, đặc biệt là
trong các lãnh vực Môi trường, Y tế, Giáo dục, và Phát triển Hạ tầng
(infrastructure development) trong khu vực.
Bộ Ngoại
Giao Mỹ cũng đã lên tiếng bày tỏ mối
quan tâm về ảnh hưởng tác hại từ những con đập thủy điện đối với “An Ninh Lương
Thực” trong vùng, trong đó phải kể tới tầm quan trọng của nguồn cá sông Mekong
là nguồn protein chính đối với cư dân.
Ngoại trưởng
5 nước đã thảo luận về lãnh vực biến đổi
khí hậu * và làm thế nào để đáp ứng có hiệu quả. Các Ngoại trưởng đã xét
duyệt những nỗ lực đang tiến hành, và đồng ý mở ra những lãnh vực hợp tác mới;
và đặc biệt hoan nghênh sáng kiến “Kết
Nghĩa Giữa Hai Ủy Hội Sông Mekong và Sông Mississippi / Sister-River
Partnership” nhằm chia sẻ kinh nghiệm chuyên môn trong các lãnh vực thích ứng
với biến đổi khí hậu, đương đầu với lũ lụt và hạn hán, khai thác thủy điện và
lượng giá ảnh hưởng, quản lý nguồn nước và quan tâm tới an ninh lương thực.
Sáng Kiến Hạ
Lưu Mekong (LMI/ Lower Mekong Initiative) của Ngoại trưởng Hillary Clinton, với
mục đích là tạo thuận và phối hợp cách ứng xử trước những thách đố trong phát
triển của toàn lưu vực qua các hội nghị trao đổi thông tin kỹ thuật, những cuộc
hội thảo huấn luyện, và những thăm viếng khảo sát.
Hình 6: Tháng
7/2009 tại Hội Nghị ASEAN ở Phuket, Thái Lan,
Ngoại
Trưởng Hillary Clinton đã khẳng định “Hoa Kỳ trở lại khu vực Đông Nam Á”.
Tháng
7/2012, tại Hội nghị Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong cấp Ngoại Trưởng tại Phnom Penh,
Ngoại
Trưởng Hillary Clinton đã thông báo đưa ra một cam kết mới và lâu dài của Hoa Kỳ
tiếp
tục hỗ trợ cho Sáng Kiến Hạ Lưu Sông Mekong đã có từ 2009. Nay như một phần
của
Sáng Kiến Cam Kết An Ninh Á Châu Thái Bình Dương.
Thứ
ba từ trái: NT Hoa Kỳ Hillary Clinton, thứ hai từ trái NT Việt Nam Phạm Bình
Minh.
[nguồn:
photo by Heng Sinith]
Chỉ với 22
triệu MK dự chi – phải nói là quá ít, cho các chương trình môi sinh của 4 quốc
gia Hạ Lưu sông Mekong; một phần ngân khoản ấy còn được sử dụng cho việc “Kết
Nghĩa giữa hai Ủy Hội Sông Mekong và Mississippi” và cả cho cơ quan USAID trong
việc nghiên cứu ảnh hưởng thay đổi khí hậu trên nguồn nước, an ninh lương thực
và trên cuộc sống cư dân trong lưu vực.
Theo Aviva
Imhof, nguyên Giám Đốc truyền thông của Mạng Lưới Sông Quốc Tế (International
Rivers Network) thì Cơ Quan Khảo Sát Địa Chất Mỹ/ USGS có thể hỗ trợ phần kỹ
thuật trong việc thu thập dữ kiện về thủy văn (hydrology), sinh thái (ecology),
lưu lượng phù sa (sediment flows) và phẩm chất nước với bảo đảm rằng những
thông tin ấy được phổ biến rộng rãi tới quần chúng.
Sáng kiến Hạ
Lưu Mekong được xem là có phần nào ảnh hưởng tới động lực phát triển trong lưu
vực, và gây sự chú ý tới những vấn đề địa dư chính trị đang bị thử thách.
Cho dù thực
chất ban đầu là chưa đáng kể, nhưng dấu hiệu tái cam kết của Mỹ với các quốc
gia Mekong và ASEAN có thể khiến Trung Quốc phải quan tâm nhiều hơn tới các cộng
đồng cư dân và các chính phủ hạ lưu sông Mekong.
TNS
JIM WEBB VÀ GIỚI LẬP PHÁP HOA KỲ
Nguyên Thượng
nghị sĩ Jim Webb là một khuôn mặt nổi bật trong giới lập pháp Hoa Kỳ từ hơn một
thập niên trước, như một nhà hoạt động môi sinh, có tiếng nói mạnh mẽ bảo vệ
con sông Mekong và cư dân sống trong lưu vực. Trong một thông cáo báo chí, TNS
Jim Webb khẳng định: “Hoa Kỳ và cộng đồng thế giới có một cam kết chiến lược và
nghĩa vụ tinh thần nhằm bảo vệ sức khỏe và an sinh của cư dân sống phụ thuộc
vào con sông Mekong với nguồn tài nguyên và nếp sống của họ.” [Former Senator
Jim Webb’s Press Releases 12/ 08/ 2011]
Cùng với tiếng
nói từ Bộ Ngoại Giao bên Hành Pháp, đã có sự cộng hưởng tới giới Lập Pháp là
Thượng viện Hoa Kỳ. TNS Jim Webb với tư cách là Chủ tịch Tiểu Ban Đông Á và
Thái Bình Dương Sự vụ của Thượng viện (Senate East Asia and Pacific Affairs
Subcommittee), đã hoạt động rất tích cực từ nhiều năm nhằm ngăn ngừa những tổn
hại không thể đảo nghịch về môi trường do hậu quả của các đập thủy điện trên
sông Mekong thượng nguồn.
Năm 2009,
TNS Webb đã thực hiện chuyến du hành 2 tuần qua 5 quốc gia Đông Nam Á để khảo
sát các dự án phát triển sông Mekong và các phương thức sử dụng nước xuyên lưu
vực. Ông cũng vận động lôi kéo được nhiều viên chức ngoại giao Hoa Kỳ, các
chánh trị gia hoạch định chánh sách, các chuyên gia môi trường và giới học giả
quan tâm tới những nguy cơ phá vỡ sự cân bằng hệ sinh thái của con sông Mekong
và tầm quan trọng của sông Mekong trong phát triển kinh tế và xã hội của vùng
Đông Nam Á.
Hình 7: Thủ Tướng Hun Sen – người luôn
luôn ủng hộ mọi dự án đập Trung Quốc
trên sông Mekong, đang tiếp Thượng
Nghị Sĩ Jim Webb ngày 19/ 08/ 2009 trong chuyến
du hành qua 5 quốc gia Đông Nam Á để
khảo sát các dự án phát triển sông Mekong và phương
thức sử dụng nước xuyên lưu vực.
[nguồn: Office of Senator Jim Webb]
Ngày 23
tháng 09, 2010, TNS Jim Webb cũng đã tổ chức được một buổi điều trần trước Ủy
Ban Ngoại Giao Thượng Viện với đề tài: “Thách Đố về Nước và An Ninh Khu Vực
Đông Nam Á/ Challenge to Water and Security in Southeast Asia”. Ngoài tiếng
nói của Joseph Yun Phụ tá Thứ Trưởng Ngoại giao đặc trách Đông Nam Á phía Hành
pháp, còn có những tiếng nói thẩm quyền và uy tín từ các tổ chức Phi Chánh phủ
từ The Simson Center như Richard Cronin [R. Cronin là lãnh đạo tiền nhiệm trước
Brian Eyler], International Rivers Network như Aviva Imhof, và Dekila
Chungyalpa từ Greater Mekong Program World Wildlife Fund for Nature.
Ủy Ban Ngoại
giao Thượng viện sau đó đã chuẩn thuận một nghị quyết kêu gọi các đại diện Hoa
Kỳ nơi các ngân hàng phát triển đa quốc gia (multilateral development banks) cần
tuân thủ triệt để “những tiêu chuẩn quốc tế về môi trường” trong bất cứ
một tài trợ ngân sách nào cho dự án đập thủy điện trên dòng chính sông Mekong.
Nghị quyết này như một tăng cường hỗ trợ cho Ủy Hội Sông Mekong MRC tuân hành
thủ tục PNPCA “tham khảo trước / prior consultation process” cho mỗi dự
án xây đập và đồng thời cũng kêu gọi cả Miến Điện và Trung Quốc gia tăng hợp
tác với MRC.
BẢN
NGHỊ QUYẾT S. Res. 227 CỦA THƯỢNG VIỆN MỸ
Nghị Quyết
S.Res. 227 với bảo trợ của 3 TNS Jim Webb, Virginia, James Inhofe, Oklahoma và
Richard Lugar, Indiana được bỏ phiếu thông qua ngày 07/07/2011 với văn bản nội
dung chi tiết như sau: (2)
“Mekong là con sông dài thứ 12 trên
thế giới, bắt nguồn từ cao nguyên Tây Tạng và chảy suốt 3 ngàn dặm qua Trung Quốc,
Miến Điện, Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam. Khúc sông Mekong Hạ Lưu là nguồn
nước ngọt, nguồn thực phẩm và cơ hội kinh tế cho hơn 60 triệu dân lưu vực.
Sự đa dạng
sinh học của sông Mekong chỉ đứng thứ hai sau con sông Amazon, với khoảng 1500
chủng loại cá trong số đó có hơn 1/3 thuộc loại di ngư (migratory fish), ngược
dòng Mekong và các phụ lưu trong chu kỳ sinh sản và tăng trưởng; đa số thuộc loại
cá đánh bắt trao đổi thương mại.
Sông Mekong
cũng là cái nôi của 2 quốc gia xuất cảng gạo lớn nhất là Thái Lan* và Việt Nam
và là vựa cá nước ngọt lớn nhất với 4 triệu tấn mỗi năm trị giá lên tới 9 tỉ MK
và cũng chiếm tới 80% lượng protein động vật của cư dân lưu vực.
*[Ghi chú của
người viết: vựa lúa của Thái Lan chủ yếu phụ thuộc vào đồng bằng châu thổ sông
Chao Phraya chứ không phải sông Mekong]
Trung Quốc
đã xây 11 con đập trên dòng chính Mekong thượng lưu; và còn tiếp tục xây thêm
nhiều con đập khác nữa. Thái Lan, Lào, Cam Bốt và Việt Nam cũng đang hoạch định
xây hoặc tài trợ cho 11 con đập dòng chính trên khúc sông Mekong hạ lưu. Các cuộc
nghiên cứu khoa học đã rất quan tâm tới ảnh hưởng tác hại của các con đập dòng
chính trên dòng chảy, nguồn cá và sinh vật hoang dã.
MRC là một
tổ chức bao gồm 4 nước Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam qua một Hiệp Định Hợp
Tác Phát Triển Bền Vững được ký kết tại Chiang Rai tháng 04/1995 với thỏa thuận
hợp tác quản lý con sông Mekong, phát triển theo hướng bền vững, mang lại lợi
ích cho tất cả các quốc gia trong lưu vực.
Mọi thành
viên MRC cùng đồng ý “bằng mọi cố gắng phòng tránh, làm nhẹ hay giảm thiểu những
hậu quả tác hại trên môi trường, đặc biệt với lượng và phẩm chất nước, hệ sinh
thái nước (aquatic ecosystem), và sự cân bằng sinh thái của toàn con sông, do
phát triển và sử dụng các nguồn nước Lưu vực Sông Mekong.” [Điều 7, Mekong
Agreement 1995]
MRC đã bảo
trợ cho công trình Lượng Giá Môi Sinh Chiến Lược (SEA / Strategic Environmental
Assessment by ICEM [International Centre for Environmental Management Oct
2010), đối với dự án các con đập dòng chính hạ lưu sông Mekong, và đã đi tới kết
luận là các con đập có thể gây hậu quả nghiêm trọng về môi sinh bất khả phục hồi,
cùng với những tổn thất lâu dài về tính đa dạng sinh học và sự lành mạnh của
toàn hệ sinh thái sông Mekong.
Những thay
đổi ấy có thể đe dọa tới “An Ninh Lương Thực” trong vùng, ngăn chặn nguồn di
ngư, gây tổn thất trên tính đa dạng sinh học, giảm dòng chảy phù sa, gia tăng nạn
nhiễm mặn, giảm lượng nông phẩm, và gây bất ổn cho các nhánh sông rạch và cả
gây sạt lở vùng cận duyên Đồng Bằng Sông Cửu Long.
Hoa Kỳ có
những quyền lợi đáng kể cả về kinh tế và chiến lược trong lưu vực sông Mekong
và những quyền lợi ấy có thể bị đe dọa nếu như việc xây những con đập dòng
chính ấy có thể gây bất ổn chánh trị trong vùng.
Sáng Kiến Hạ
Lưu Mekong/ LMI 2020 do Bộ Ngoại Giao Mỹ khởi xướng vào tháng 7/ 2009 liên kết
4 quốc gia Thái Lan, Lào, Cambodia và Việt Nam trong những “vấn đề an ninh về
nước”, xây dựng tiềm năng vùng, và tạo thuận cho hợp tác đa phương trong vấn đề
quản trị hữu hiệu các nguồn nước.
Tài trợ cho
Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong khởi đầu chú tâm tới ba trụ cột/ pillars: môi trường, y
tế, giáo dục, và riêng trụ thứ 4, cơ sở hạ tầng thì hầu như bỏ ngỏ và không có
ngân khoản. Trong khi cơ sở hạ tầng là yếu tố thiết yếu thăng tiến khả năng điều
hợp việc xây dựng các công trình thủy điện trong vùng.
Ngày 22
tháng 9, 2010, Lào gửi tới MRC dự án đập Xayaburi để dược xét duyệt; đây là con
đập hạ lưu đầu tiên trong chuỗi 9 con đập dòng chính trong lãnh thổ Lào.
Ngày 19
tháng 4 năm 2011, các đại diện Ủy Ban Liên Hợp MRC họp để thảo luận về dự án đập
Xayaburi đã không đạt được sự đồng thuận nhưng cũng đồng ý với nhau rằng quyết
định sẽ được hoãn lại cho tới kỳ họp cấp Bộ trưởng của 4 nước sắp tới.
Ngày 8
tháng 5, 2011, chánh phủ Lào đồng ý tạm hoãn công trình Xayaburi với kế hoạch
khảo sát thêm về lượng giá môi trường, nhằm đáp ứng mối quan tâm của các quốc
gia láng giềng.”
Từ những dữ
kiện trên, Thượng Viện Hoa Kỳ–
Kêu gọi
chánh phủ Mỹ nhận định rõ sự khác biệt hoàn cảnh giữa các quốc gia ven sông
Mekong, bao gồm các khía cạnh năng lượng, tài nguyên thiên nhiên, và đồng thời
hỗ trợ cho nền tảng phát triển hiệu quả đáp ứng được nhu cầu sản xuất điện,
tăng trưởng kinh tế và giảm nghèo khó.
1.Kêu gọi
các đại diện của Hoa Kỳ trong các ngân hàng phát triển đa quốc gia vận dụng tiếng
nói và quyền đầu phiếu để chống lại việc hỗ trợ tài chính cho các dự án đập thủy
điện dòng chính Mekong nếu chưa được phối hợp đầy đủ trong phạm vi vùng và có
thể gây những tác hại đáng kể về môi trường, đời sống cư dân, và phát triển
kinh tế ven sông và trong lưu vực.
2.Khuyến
khích Hoa Kỳ gia tăng cam kết với các quốc gia Mekong qua Sáng Kiến Hạ Lưu
Mekong/ LMI và gia tăng hỗ trợ “năng lượng và an ninh nước” thuộc vùng Đông Nam
Á.
3.Kêu gọi
chánh phủ Hoa Kỳ lãnh đạo Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong (LMI) quan tâm nhiều hơn tới
khả năng xây dựng các dự án về năng lượng và cơ sở hạ tầng nước.
4.Hoan
nghênh quyết định của chánh phủ Lào tạm hoãn xây công trình đập Xayaburi để đáp
lại mối quan tâm của các quốc gia lân bang.
5.Hỗ trợ
hoãn xây chuỗi các con đập dòng chính Mekong cho tới khi các cuộc lượng giá môi
sinh hoàn chỉnh, đồng thời với kế hoạch điều hợp đa phương được hoàn tất.
6.Kêu gọi mọi
quốc gia ven sông Mekong, bao gồm cả Trung Quốc tôn trọng quyền của các quốc
gia khác trong lưu vực và cần quan tâm tới bất cứ sự bất đồng hay mối e ngại
nào đối với các dự án đập sông Mekong.
7.Khuyến
khích các thành viên của MRC tôn trọng thủ tục PNPCA “với các giai đoạn như: Thủ
tục Thông báo / Procedures for Notification, Tham vấn trước / Prior
Consultation, Chuẩn thuận / Agreement.
8.Kêu gọi
các chánh phủ Miến Điện và Trung Quốc cải thiện hợp tác với MRC, chia sẻ thông
tin về lưu lượng nước và tham dự vào các tiến trình quyết định trong vùng/
regional decision-making processes, trong phát triển và sử dụng sông Mekong.
Và:
9.Hỗ trợ
các quốc gia hạ lưu Mekong thu thập dữ kiện và phân tích ảnh hưởng các dự án
phát triển dọc theo sông Mekong. Nghị Quyết S. Res. 22 Thượng Viện Hoa Ký
…
NGOẠI
TRƯỞNG MIKE POMPEO VÀ SÁNG KIẾN HẠ LƯU MEKONG
Ngày
1/8/2019 cũng trong
cuộc họp các Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN ở Bangkok, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike
Pompeo nhắc lại Sáng kiến hạ lưu Mekong 2009 của vị ngoại trưởng tiền nhiệm
Hillary Clinton, đồng thời Mike Pompeo cũng lên tiếng chỉ trích Trung Quốc đã xây
các đập thủy điện dòng chính sông Mekong gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến các quốc
gia hạ nguồn.
“Mực nước của con sông đang ở mức thấp
nhất trong một thập kỷ qua, một vấn đề có liên quan đến quyết định giữ nước từ
các con đập thượng nguồn của Trung Quốc”.
Pompeo cũng
nói đến việc Trung Quốc cho nổ mìn, nạo vét lòng sông, tuần tra dòng sông bên
ngoài khu vực thuộc Trung Quốc, tìm cách áp đặt các luật lệ lên việc quản lý
dòng sông, và do đó làm yếu đi vai trò của Ủy Hội Sông Mekong.
Hình 8: Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo
(thứ ba từ trái),
Ngoại trưởng Việt Nam Phạm Bình
Minh (thứ hai từ phải) tại Hội nghị
cấp Bộ trưởng ở Bangkok, Thái Lan
hôm 1/8/2019 trong dịp kỷ niệm 10 năm
Sáng kiến Hạ lưu Mekong 2020. [nguồn: US Embassy in Vietnam]
Ngoại trưởng
Pompeo cũng nói đến cam kết của Hoa Kỳ và Nhật Bản trong việc hợp tác với các
nước thuộc lưu vực sông Mekong để đối phó với những khó khăn. Đối tác năng lượng
Mekong Nhật Bản – Hoa Kỳ [ JUMP/ Japan-U.S. Mekong Power Partnership], sẽ xây dựng
các mạng lưới dẫn điện trong khu vực, và Hoa Kỳ cam kết sẽ đóng góp hơn 29 triệu
đô la. Và chính phủ Mỹ đang làm việc với Quốc hội để cung cấp một khoản trợ
giúp trị giá 14 triệu đô la cho các nước sông Mekong đối phó với tội phạm xuyên
quốc gia, buôn người, ngăn chặn việc buôn bán động vật hoang dã, đối phó với sự
lan rộng của việc buôn lậu thuốc phiện từ khu vực Tam Giác Vàng. Đó chỉ là
những chương trình trợ giúp rất tượng trưng nhưng xét về giá trị chiến lược thì
rất manh mún…
SÁNG
KIẾN HẠ LƯU MEKONG 2009 NAY ĐÃ TRỞ THÀNH QUÁ KHỨ
Sự manh nha
trở lại khu vực Đông Nam Á của Hoa Kỳ qua Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong/ LMI cho đến
nay đã qua 16 năm (2009-2025), gần như đã trở thành một sự kiện của quá khứ!
Trong khi Trung Quốc, thì đang ở thế thượng phong trong Tiểu Vùng Sông Mekong Mở
Rộng (GMS / Greater Mekong Subregion) so với Hoa Kỳ trong nhiều lãnh vực:
_ TQ có ưu
thế địa dư tiếp cận, sở hữu một nửa chiều dài con sông Lancang-Mekong chảy
xuyên suốt qua 6 quốc gia thay vì với Hoa Kỳ là cả một khoảng cách đại dương.
_ TQ đang sở
hữu 12 con đập dòng chính khổng lồ Vân Nam trên thượng nguồn khiến con sông
Mekong trở “thành tháp nước và nhà máy điện” của Trung Quốc.
_ TQ đã và
đang mở rộng những đặc khu kinh tế SEZs/ Special Economic Zones “Made in China”
trong lưu vực [ Lào, Cambodia, Việt Nam] với nhân lực tài lực và các hạ tầng cơ
sở có khả năng bám trụ lâu dài.
_ TQ có một
lực lượng quân sự được quyền ngang nhiên tuần tra trên sông Mekong bên ngoài
lãnh thổ Trung Quốc từ tháng 12/2011 nhằm bảo vệ an ninh và những đặc quyền
kinh tế.
_ TQ đang tận
khai thác tình trạng phân hóa khối ASEAN và các quốc gia Mekong, điển hình là sự
rạn vỡ của ba nước Đông Dương với Cambodia và tiếp theo là Lào đang tách rời Việt
Nam để đi dần vào quỹ đạo của Bắc Kinh.
_ TQ có một
nguồn tiền gần như vô hạn, là chủ nợ của Hoa Kỳ, và dư khả năng để tài trợ cho
các công trình cơ sở hạ tầng và cả những con đập dòng chính hạ lưu sông Mekong.
Ngoài nguồn
tiền từ Trung Quốc, khai thác thủy điện sông Mekong nay có phần dễ dàng hơn nhiều
khi mà số vốn đầu tư còn có thể đến từ những ngân hàng thương mại trong vùng
như Thái Lan, Mã Lai, Việt Nam… thay vì như trước đây phải được tài trợ từ các
tổ chức tài chánh quốc tế lớn mà Mỹ rất có ảnh hưởng như Ngân hàng Thế giới,
Ngân hàng Phát triển Á châu.
THAY
KẾT TỪ
Người viết
không thể không tự hỏi: vị trí chiến lược của Hoa Kỳ trên địa bàn Sông Mekong
hiện nay đang ở đâu? Với chính sách thiếu nhất quán và luôn “xoay trục”, với tổng
số đầu tư không đáng kể, trong suốt 50 năm qua kể từ sau 1975, Hoa Kỳ gần như
không có động thái tích cực và hiệu quả nào ngăn chặn sự bành trướng lấn lướt của
Trung Quốc – không chỉ trên lưu vực sông Mekong – mà cả Biển Đông. Các viên chức
Mỹ từ Hành Pháp tới Lập Pháp bấy lâu đã nói nhiều về những cam kết vai trò mở rộng
của Hoa Kỳ trong Lưu Vực Sông Mekong [Sáng Kiến Hạ Lưu Mekong 2020 của Bộ Ngoại
giao, Nghị quyết Res. 227 của Thượng viện Hoa Kỳ] nhưng rồi trong thực tế đã lộ
rõ từ sau 1975 chính sách của Washington đã thiếu thực chất chiến lược khiến
Hoa Kỳ mất “chân đứng” trên địa bàn Sông Mekong, nay nếu để mất cả “tầm nhìn”
MDM trên toàn lưu vực, hậu quả tất yếu là Hoa Kỳ gần như đã bị thất thủ chiến
lược toàn diện trên địa bàn Sông Mekong.
Trong cuộc
“đấu tranh gần như một mất một còn – zero-sum game” (3) giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc
như hiện nay, để có thể đối trọng với Bắc Kinh, dĩ nhiên, Washington cần có một
tầm nhìn chiến lược, phải chấp nhận một cái giá tương xứng phải trả có thể phục
hồi ảnh hưởng đã có bấy lâu trên Bàn cờ Sông Mekong.
NGÔ THẾ
VINH California 29.01.2025
THAM KHẢO:
Challenge
to Water and Security in Southeast Asia; U.S. Senate Committee on Foreign
Relations; Presiding: Senator Webb, Thursday, September 23, 2010;
http://www.foreign.senate.gov/hearings/hearing/?id=4c2fd291-5056-a032-52fd-414f26c49704
In The
Senate of The United Stated: The full text of S.Res. 227 (as passed July 7,
2011), (Mr. Webb, Mr. Inhofe, and Mr. Lugar) A resolution calling for the
protection of the Mekong River Basin and increased United States support for
delaying the construction of mainstream dams along the Mekong River.
China Sees
U.S. as Competitor and Declining Power, Insider Says; By Jane Perlez, April 2,
2012;
http://www.nytimes.com/2012/04/03/world/asia/chinese-insider-offers-rare-glimpse-of-us-china-frictions.html?_r=1&hp
Presidential
Action. Reevaluating and Realigning United States Foreign Aids. Executive
Order. White House Jan 20, 2025
https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/2025/01/reevaluating-and-realigning-united-states-foreign-aid/
BS Ngô Thế Vinh, tác giả 2 cuốn
sách: Cửu Long Cạn Dòng, Biển Đông Dậy Sóng [2000] và Mekong Dòng
Sông Nghẽn Mạch [2007] và nhiều bài khảo luận liên quan tới các vấn đề môi
sinh và phát triển Lưu vực sông Mekong và ĐBSCL. Tháng 09.2002, tác giả đã đến
Vân Nam khảo sát con đập Mạn Loan / Manwan, con đập dòng chính đầu tiên trên
sông Lancang-Mekong).
No comments:
Post a Comment