NHÀ THƠ XU LIZHI

Phan Tấn Hải

Nhà thơ Xu Lizhi (1990-2014) là một hình ảnh bi thảm trong thời đại chúng ta. Anh sống và chết như một bóng mờ rất nhỏ trong lịch sử Trung Quốc. Anh là một người lao động nhập cư, làm việc tới kiệt sức hàng ngày. Những gì anh để lại là hơn 200 bài thơ, ghi lại những đau đớn phận người lao động nhập cư. Tài liệu về Xu nơi đây được dịch sang tiếng Việt từ nhiều bài báo tiếng Anh.

Tên anh là Xu Lizhi (hình như phiên âm ra tiếng Việt có lẽ là Hứa Lập Chí?)… Anh sinh ngày 18/7/1990 tại một vùng quê có tên Jieyang (hình như phiên âm là Kiệt Dương), và chết ngày 30/9/2014 tại Thẩm Quyến. Xu bỏ quê lên thành thị, làm việc cho hãng Foxconn và chỉ sau khi anh tự sát, truyền thông mới để ý tới anh, sau khi các bạn anh phổ biến các bài thơ anh làm khi sinh thời.

Công ty Foxconn chuyên sản xuất linh kiện cho hãng Apple. Xu là một công nhân lắp ráp, và thơ của anh không có gì vui. Có lẽ bài thơ nổi tiếng nhất của anh là bài “I Swallowed an Iron Moon” (Tôi Nuốt Một Mặt Trăng Sắt). Bài thơ này như sau:

TÔI ĐÃ NUỐT TRỘNG MỘT MẶT TRĂNG BẰNG SẮT

Tôi đã nuốt trộng một mặt trăng bằng sắt

họ gọi nó là một đinh ốc

Tôi đã nuốt trộng nước thải công nghiệp và các mẫu đơn xin tiền thất nghiệp

đã còng người trên các máy móc,

tuổi trẻ chúng tôi chết trẻ

Tôi đã nuốt trộng sức lao động,

tôi đã nuốt trộng khó nghèo

đã nuốt trộng các chiếc cầu bộ hành

đã nuốt trộng cuộc đời gỉ sét này

Tôi không thể nuốt gì nữa được

mọi thứ tôi đã nuốt đang trào lên nơi cổ tôi

Tôi trải ra khắp đất nước tôi

một bài thơ của xấu hổ.

(ngày 19/12/2013)

Hình ảnh lao động nhập cư chỉ xuất hiện ở TQ từ năm 1984, khi kỹ nghệ tăng vọt, thu hút các cư dân miền quê ra thành thị. Vì chế độ hộ khẩu nghiêm ngặt, các nông dân này bị xem là công dân hạng nhì ở thành phố, xem như chỉ nương náu, chứ không được đầy đủ tư cách như dân sinh nơi các thành phố đó. Nhà nước TQ đưa ra chính sách riêng đối với lao động nhập cư, gọi họ là “Document 1” (Hồ sơ 1) vì hồ sơ này do chính phủ đưa ra ngày 1/1/1984, cho nông dân được hưởng chế độ khẩu phần gạo và được đi nơi khác tìm việc làm.

Người lao động nhập cư là công dân thứ cấp ngay trên quê hương của họ. Hãng xưởng đầy nguy hiểm, vì an toàn lao động là chuyện lỏng lẻo. Tai nạn chết thợ là bình thường. Theo thống kê của nhà nước TQ, trung bình chết vì tai nạn lao động nơi sở làm là khoảng 100.000 người/năm. Đó là chưa kể số lượng công nhân bị thương, bị bệnh nghề nghiệp và khủng hoảng tâm lý.

Thống kê của 2014 đưa ước tính rằng khắp TQ có khoảng hơn 274 triệu người lao động nhập cư. Đời sống công nhân bình thường vốn đã khổ, đời sống lao động nhập cư khổ nhiều lần hơn. Đó là chưa thống kê nổi tỷ lệ ly dị, số người bệnh trầm cảm, tự tử, số lượng phá thai và số lượng trẻ em vô gia cư nơi các khu vực đông lao động nhập cư.

Xu Lizhi tự sát khi mới 24 tuổi tại Thẩm Quyến, TQ. Sau đây là một vài bài thơ của anh.

TRÊN GIƯỜNG BỆNH CHỜ CHẾT CỦA TÔI

Tôi muốn có thêm một cái nhìn ra biển

ngắm nước mắt mênh mông từ nửa đời người

tôi muốn trèo lên ngọn núi khác,

tìm cách gọi lại linh hồn tôi đã mất

tôi muốn chạm vào bầu trời,

để cảm nhận rằng màu xanh biển sao quá nhẹ

Nhưng tôi không thể làm bất kỳ thứ nào nữa

do vậy tôi đang lìa đời.

Tất cả những ai từng nghe tới tôi

không nên ngạc nhiên khi tôi ra đi

ngay cả em, cũng nên bớt thở dài hay sầu khổ

Tôi tới đây trong tâm trạng bình an

và cũng bình an khi tôi lìa đời.

(Xu Lizhi, ngày 30/9/2014)

Xu chỉ sống ở Thẩm Quyến vài năm, nhưng anh mê tức khắc đời sống thành thị. Xu nói với bằng hữu rằng chung quanh anh, ai cũng muốn bám rễ luôn ở thành phố. Có một lúc Xu hùn với bạn làm một sạp bán thức ăn hè phố, nhưng thất bại. Anh cũng xin chuyển từ công nhân trong dây chuyền lắp ráp sang làm ở môt vị trí logistics (kho hàng, vận chuyển) để thoải mái hơn, tự do hơn.

Vào tháng 2/2014, Xu bỏ việc ở Foxconn và dọn tới Suzhou (Tô Châu), Jiangsu (Giang Tô). Bạn anh nói rằng, bạn gái của Xu làm việc nơi đó, nhưng rồi chuyện không thuận lợi cho Xu tại Giang Tô. Xu nói với các bạn là anh không tìm được việc, nhưng không giải thích rõ gì cả. Nửa năm sau, Xu về Thẩm Quyến, nơi anh nói rằng anh yêu thương thành phố này, nơi anh thường vào xem sách ở Central Book Mall và ước mơ làm một nhân viên trong một thư viện nhà nước. Xu nói rằng miền quê Kiệt Dương của anh chỉ có vài tiệm sách nhỏ xíu, và nếu anh đặt mua sách qua Internet, thì cũng chẳng thể nào sách được giao tới địa chỉ nhà anh. Xu từng kể rằng anh từng xin làm nhân viên trong một thư viện nội bộ của Foxconn dành cho công nhân, nhưng bị từ chối.

Xu cạn tiền, về lại Foxconn, xin được việc làm mới, khởi sự làm từ ngày 29/9/2014, cùng cơ xưởng nơi trước đó anh đã làm. Đêm hôm đó, Xu nói với một bạn thân qua mạng chat trực tuyến rằng có ai đã tìm giùm cho Xu việc làm khác, nên Xu dự kiến sẽ rời bỏ Foxconn lần nữa. Hai ngày sau đó, người bạn thân qua mạng WeChat nhận được tin rằng Xu đã tự sát. Người bạn này kinh ngạc, vì mới hai đêm trước còn nói qua mạng với Xu và không thấy gì lạ. Sau này bạn này biết rằng vào buổi sáng sau đêm họ nói với nhau, Xu tự sát, chớ không phải hai hôm sau như mang đưa tin trễ.

Sau đây là thêm vài bài thơ của Xu Lizhi.

XUNG KHẮC

Họ đều nói

tôi là một đứa trẻ ít lời

tôi không chối đâu

nhưng thực sự

dù tôi nói hay không

với xã hội này tôi sẽ vẫn

xung khắc.

(Ngày 7/6/2013)

MỘT ĐINH ỐC RƠI XUỐNG ĐẤT

Một đinh ốc rơi xuống đất

trong đêm đen của làm quá giờ

lao thẳng xuống, leng keng nhẹ thôi

không làm ai chú ý

y hệt lần trước

vào một đêm như thế này

khi ai đó lao mình xuống đất.

(ngày 9/1/2014)

PHÒNG THUÊ

Một nơi rộng mười mét vuông

chen chúc và ẩm ướt, không ánh mặt trời quanh năm

nơi đây tôi ăn, ngủ, ỉa, và suy nghĩ

ho, nhức đầu, già đi, ngã bệnh nhưng vẫn chưa chết

Dưới tia sáng vàng mờ nhạt lần nữa

mắt tôi ngó vô hồn

tắc lưỡi như một thằng ngu

tôi bước tới và lui, hát nho nhỏ, đọc, viết các bài thơ

Mỗi lần tôi mở cửa sổ hay chiếc cổng gỗ

tôi như một người chết

tôi trông như người chết

từ từ mở nắp quan tài.

(ngày 2/12/2013)

Đất nước TQ và kể cả đất nước VN, đã có những thống kê nào về nỗi đau khổ của các lao động nhập cư? Và đã có bao nhiêu nhà thơ như Xu, khi họ rời bàn viết, ngưng làm thơ, và rồi tự sát?

Lời cuối nơi đây, xin góp lời cầu nguyện cho nhà thơ Xu Lizhi sẽ sớm về nơi bình an bên kia thế giới.

Phan Tấn Hải