MIẾN ĐIỆN: NHÀ THƠ BIỂU TÌNH, BỊ BẮN, VÀO TÙ

Phan Tấn Hải

 

Hai nhà thơ Myint Myint Zin và K Za Win

 

      Hai nhà thơ bị bắn chết, và chín nhà thơ bị bắt giam, trong đợt bố ráp vào tháng 3/2021 khi quân đội Miến Điện đàn áp những người biểu tình đòi tái lập chính phủ dân sự. Bản tin ngày 10/3/2021 của Reuters cũng ghi rằng Hội Văn Bút Quốc Tế PEN International cho biết một nhà thơ từng sang nghiên cứu tại đại học University of Iowa đã bị bắt, trong cùng ngày nhiều nhà văn bị kêu án một tháng tù.

      Hai nhà thơ MYINT MYINT ZIN và K ZA WIN bị bắn chết. Họ chỉ có chữ khi họ đứng dậy lên án cuộc đảo chánh của quân đội Miến Điện nhằm lật đổ chính phủ dân cử của bà Aung San Suu Kyi ngày 1/2/2021. Bản thông báo của PEN đưa ra, ký tên nhà văn Salil Tripathi, chủ tịch Ủy Ban Nhà Văn Trong Tù (Writers in Prison Committee), viết: “Nhà thơ có chữ; chính phủ có súng. Các nhà thơ đã làm những gì họ có thể làm với công cụ họ có – viết, bày tỏ, nói. Chính phủ đã làm một thứ duy nhất họ biết với công cụ họ có. Nổ súng.”

      Hàng chục nhà văn và nhà thơ bị lực lượng an ninh nhắm bố ráp vì là những người tổ chức và đi đầu trong những cuộc biểu tình ngoài phố. Trong đó, có các nhà thờ đã nhiều lần bị tù từ nhiều năm trước. Sau khi hai nhà thơ Myint Myint Zin và K Za Win bị bắn chết, 9 nhà thơ khác bị đưa vào trại giam có thể sẽ lãnh án tù nhiều năm. Từ khởi đầu biểu tình, hàng chục họa sĩ, nhạc sĩ và nhà văn cũng đã bị bắt liên tục. Kinh nghiệm đàn áp dân nhiều thập niên đã cho quân đội biết cách đàn áp: phải ưu tiên bắt những người biết sử dụng chữ để kêu gọi xuống đường. Hồi tháng 4/2019, nhiều thành viên trong nhóm kịch thơ Peacock Generation đã bị bắt và kêu án 1 năm tù giam vì “làm suy yếu quân đội” xuyên qua các tác phẩm sáng tạo của họ.

 

     Trên trang World Literature Today ngày 24/3/2021, nhà văn Anh quốc James Byrne kể lại kỷ niệm với các nhà thơ Miến Điện khi thăm nước này năm 2013, nơi đó được tham dự một lễ hội do vợ Đại sứ Anh tổ chức. Trong lễ hội với khoảng hơn 1,000 người tham dự, bà Aung San Suu Kyi nói về các nền văn học Anh và Miến Điện. Trong đêm cuối cùng trước khi về lại Anh quốc, Byrne được một nhà thơ Miến Điện đưa tiễn bằng lời tiên tri: “Nếu bà Aung San Suu Kyi và đảng NLD của bà không thành công, đất nước Miến Điện sẽ lùi lại 50 năm.” Byrne viết rằng chuyện nay đang xảy ra, vì người dân Miến Điện, sống sót sau nhiều thập niên dưới tàn bạo quân phiệt, bây giờ bị quân đội bắn chết la liệt trên đường phố.

     Byrne viết về các nhà thơ anh quen, trong đó có MAUNG YU PY, người có thơ được Ko Ko Thett dịch sang tiếng Anh và rồi Byrne ấn hành trong “Bones Will Crow.” Byrne kể rằng Maung Yu Py bị bắt ngày 9/3/2021 và hẳn là bị tra tấn cũng như các cư dân ở thị trấn Myeik của anh. Tiếp theo quân đội bắt nhà thơ NAYI MYEIK, cũng là luật sư của Maung Yu Py.  Hôm 3/3/2021, hai nhà thơ trẻ Myint Myint Zin và K Za Win bị bắn chết; cả hai đều là giáo viên. Cô Myint Myint Zin ghi rõ loại máu cô lên mạng xã hội trước khi chết, để nếu ai cần chuyền máu từ cô thì biết loại. Trong khi đó người dân kể rằng nhà thơ K Za Win bị bắn chết khi đứng che cho người khác, trong đó có trẻ em, khi nhóm này bị bắn. Trong một trong những lời ghi cuối cùng trên mạng của anh, K Za Win viết: “Tôi sẽ ngã xuống cho tất cả người dân tôi.” Con đường nơi 2 nhà thơ này bị bắn chết được người dân gọi là “Đường Tử Sĩ” (“Martyrs Street”).

      Nhà văn James Byrne kể rằng vào giữa tháng 3/2021, anh được xem một video trong đó khoảng 30 nhà thơ Miến Điện xuất hiện cùng xuống đường biểu tình: “Hiệu ứng video này rất mãnh liệt, nhấn mạnh về cách các nhà thơ Miến Điện hoạt động như là các nhà thơ hoạt động, như những người sống sót, từ thế hệ này tới thế hệ kia.”

 

Byrne ghi lại dòng thơ của WAI YAN AUNG THAN từ video đó:

Chúng tôi không vũ khí

chúng tôi chỉ có nồi và chảo

chúng tôi không quyền lực

chúng tôi chỉ có nồi và chảo

Hãy đập vào nồi. Hãy gõ vào chảo.

Đây là cuộc cách mạng của chúng tôi.

 

Byrne cũng ghi dòng thơ của SHWE POE EAIN từ video đó:

Hoa mùa đông sẽ giận dữ với bọn ngươi

nước mùa lũ sẽ nhận chìm bọn người

Vì chính nghĩa, ta thề dâng máu cho tổ quốc

bọn ngươi chớ hòng cướp mùa Xuân của dân tộc.

 

ẨN DANH

     Tạp chí Mekong Review ấn bản tháng 3/2021 đăng bài thơ dài tựa đề “My will” (Di chúc của tôi) của tác giả ẩn danh từ Miến Điện gửi ra. Trong bài thơ, ghi là sáng tác ngày 16/3/2021, có lẽ viết trực tiếp bằng tiếng Anh, trích dich ra tiếng Việt như sau:

Tôi sẵn sàng

Tôi đã chuẩn bị để sẵn sàng

Hoặc chiến đấu trong một cuộc chiến hay bỏ chạy ra khỏi cuộc chiến

Tôi đã xem các video dạy cách tự làm vũ khí ở YouTube

để bảo vệ tôi và những người thân

Tôi đã gói sẵn túi đồ với thông hành quá hạn và tấm ảnh xưa cũ của gia đình

để sẽ chạy và trở thành một người tỵ nạn mà không nước nào muốn nhận.

 

PANDORA

Nhà thơ Pandora

 

      Pandora là một nhà thơ nữ, sinh năm 1974 tại Miến Điện. Từng là chủ biên một tuyển tập tiếng Anh về các nhà thơ nữ Miến Điện, nhan đề “Tuning: An Anthology of Burmese Women Poets” ấn hành tháng 8/2012. Pandora nổi tiếng về thơ, truyện ngắn, khảo luận. Pandora cũng từng du học tại Mỹ trong chương trình giành cho các nhà văn quốc tế -- University of Iowa International Writing Program (Khóa mùa thu 2012). Bà đang cư trú ở Yangon, Miến Điện. Bài thơ sau đây của Pandora viết ngày 19/2/2021, được dịch sang tiếng Anh. Có chữ viết tắt trong bài là MR, hiểu là Cộng Hòa Miến Điện. Trong bài có nhắc tên Min Ko Nang, nhà hoạt động nhân quyền nổi tiếng của Miến Điện trong các cuộc biểu tình thời 1980s, hình thành Thế Hệ Sinh Viên 88, và bị chế độ quân phiệt xử án 20 năm tù và thọ án tới 15 năm tù; Min Ko Nang ra tù xong, hoạt động tiếp, bị giam thêm vài lần nữa. Các toa xe lửa tượng trưng cho các thế hệ đưa dân tộc đi tới tương lai. Thơ Pandora như sau.

 

Nhan đề “Có những chuyến tàu xe lửa, chúng là những chuyến tàu xe lửa.”

 

Mỗi toa xe lửa có động cơ riêng

Min Ko Nang nói như thế.

Chúng ta nghe đoàn xe lửa đang tới.

.

Lá mùa xuân vàng nằm trên đường rầy

những tiếng nguyền rủa, làm ồn ào

Ngươi sẽ cán lên chúng tôi? Cán tôi sao? Cán bẹp?

Đoàn xe lửa sẽ gầm rú lên.

.

MR là người dân Miến Điện

Mưa đạn bay nửa khuya

nhưng họ sẽ không làm đoàn xe lửa chúng ta quỳ được

Hãy nghe xe lửa gầm rú.

.

Không chuyền động, họ di động

Không khởi động máy

đoàn xe lửa cách mạng đang bắt đầu

gầm rú lên.

.

Chúng tôi sẽ không trở về ga cũ

chúng tôi sẽ tiến tới một tương lai mới

với vé mới trong tay chúng tôi

Rồi đoàn xe lửa sẽ gầm rú.

.

Bạn có nghe

bạn có thể nghe chăng

đoàn xe lửa đang gầm rú.

.

Vô lượng toa xe nối nhau

Đoàn xe lửa chúng ta tới đây

Nơi đây là xe lửa. Đoàn xe lửa của chúng ta.

.

 

ZEYAR LYNN

 

Nhà thơ Zeyar Lynn

 

      Zeyar Lynn là nhà thơ, biên tập viên, nhà lý luận, dịch giả, giảng sư Anh văn tại một trường ngoại ngữ, cư ngụ ở Yangon, Miến Điện. Ông nổi tiếng với cách làm thơ hậu hiện đại, và thể thơ ông gọi là L=A=N=G=U=A=G=E Poetry tại Miến Điện. Nhiều bài thơ với cách chơi chữ độc đáo, gần như không thể dịch ra tiếng Việt cho thích ứng. Thí dụ, như bài thơ dài nhan đề “To Charles Bernstein” (Gửi Charles Bernstein) sáng tác ngày 3/2/2021 (hai ngày sau đảo chánh) nơi đây chúng ta trích ra 3 dòng đầu để thấy văn phòng của ông, ông viết trực tiếp bằng Anh ngữ, chữ bị ngắt đôi (chẻ chữ làm 2 nửa, nửa sau xuống dòng) nơi giữa chữ:

Lives will surely be lost, es

pecially the valued and valu

able ones' history returns as

(Sinh mạng chắc chắn sẽ mất, đặc bi

ệt là lịch sử của những gì đá

ng giá và trân quý quay lại như…)

      Tuy nhiên, Zeyar Lynn khi viết Tuyên Ngôn Thi Sĩ (Poet's Statement) đã sử dụng ngôn phong bình dị, trực tiếp để đồng bào của ông hiểu. Bài thơ này ông viết theo thể thơ xuôi, vào ngày 15/2/2021 (hai tuần sau đảo chánh) và chính ông dịch ra tiếng Anh.

 

Tuyên Ngôn Thi Sĩ

Thi ca, như bất kỳ nghệ thuật nào khác, chỉ có thể bùng nở khi có tự do. Tự do đó, hãy để chúng tôi nói, là nối kết bất khả phân vào tự do của xã hội.

Là một công dân, và là một cá nhân, chức năng một thi sĩ là tự do của đất nước. Như máu chảy về tim.

Đó là lý do vì sao hôm nay, các nhà thơ, các nhóm thơ, và những người yêu thơ đoàn kết để chiến đấu cho dân chủ, cũng chính là nền tảng độc lập của đất nước.

 

Tự do của đất nước là tự do của thi ca. Các nhà thơ sẽ tự do nếu đất nước được tự do. Các nhà thơ sẽ tự do chỉ khi các nhà thơ không bị trói buộc.

Đó là vì sao các nhà thơ bây giờ đang cùng với người dân, và cùng với lương tâm riêng của họ, chống lại nền độc tài quân sự đang thống trị.

 

Tư do cho Miến Điện

Phải thắng, phải thắng

Phong trào bất tuân dân sự

Phải thắng, phải thắng

Cách mạng dân chủ

Phải chiến thắng.

(Ngày 15/2/2021)

 

KO KO THETT

 

Nhà thơ Ko Ko Thett

 

     Ko Ko Thett khởi đầu sự nghiệp thi ca của ông khi nhận nhiệm vụ biên tập một tuyển tập thơ đấu tranh để in bí mật tại đại học Yangon Institute of Technology ở Miến Điện năm 1994. Sau khi xuất ngoại năm 1997, Thett bắt đầu viết trực tiếp bằng tiếng Anh, có thơ in trên nhiều tạp chí văn học quốc tế, từ tạp chí Griffith Review tới tạp chí Granta. Bài thơ sau đây nhan đề “Những Viên Đạn thì Nguy Hiểm” (Bullets Are Dangerous) ấn hành ngày 9/3/2021 trên tạp chí văn học tiếng Anh Cha Journal từ Hồng Kông.

 

Những Viên Đạn Thì Nguy Hiểm

Thơ Ko Ko Thett

 

Không chỉ vì chúng có chất chì.

.

Chì là một kim loại nặng. Một chất độc môi trường khét tiếng.

.

Để ngừa thai, các cô mãi dâm La Mã ăn sapa, loại đường có

chất chì. Khi Nữ Hoàng Elizabeth I rụng tóc, rụng răng và té

ngã được kể vì kem giữ da có chất chì bà

xoa đầy lên da mặt của bà. Một vị vua Miến Điện thế

kỷ thứ mười bảy ưa thích đổ chì nấu lỏng xuống cổ

họng của những người tranh ngai vàng, những kẽ sẽ

làm y hệt với ông nếu họ chiến thắng.

.

Chì là chất phóng xạ của thế kỷ 19. Một khi vào

cơ thể, chì làm hỏng chức năng chất δ-aminolevulinic

acid dehydratase enzyme. Nghĩa là mọi thứ

từ nhức đầu và mất ngủ cho tới ảo giác,

trầm cảm, ngất xỉu và hôn mê. Chìa vào máu sẽ

làm hỏng da, làm răng đen, và chảy máu nướu răng.

Chất xỉn đen của chì sẽ thiêu cháy bỏng cổ họng.

.

Những viên đạn là nguy hiểm. Đặc biệt khi đạn

bắn vào một thân người với gia tốc nhanh.

.

Khác biệt giữa gia tốc và tốc độ là ---

gia tốc biết nơi nó bắn vào

.

Nó bảo đảm là chết tức khắc.

.

Các nhà thơ Miến Điện đã bước đi hàng đầu trong cuộc chiến vì dân chủ và tự do cho dân tộc. Họ tay không. Họ chỉ có chữ và tấm lòng. Họ là những người được dân nương tựa. Họ đã sống đời thường trong lòng xã hội, như một nhà báo, nhà giáo, nhà hoạt động cộng đồng, và tất cả những nghề họ có thể làm để mưu sinh. Chữ của họ là hiện thân của ước mơ dân chủ. Chữ của họ đẫm máu vì được nuôi dưỡng từ nhiều thế hệ xuống đường, biểu tình và vào tù cho dân chủ. Và rồi có những nhà thơ bị bắn chết. Tiếng súng quân phiệt sẽ có ngày tắt. Nhưng chữ của các nhà thơ chắc chắn sẽ còn được lưu giữ mãi cho đời sau.

PTH