MỘT CHÚT TÔI & ‘CHUYỆN HỒI ĐÓ’

Đỗ Hồng Ngọc

 

Ghi Chú: “Chuyện Hồi Đó” là bản thảo mới của tôi, giống như Hồi Ký mà không phải Hồi Ký. Cô Minh Lê (NT) và Trần Thị Nguỵệt Mai (HK) là hai người “bạn xa xôi” mà thân thiết, gần gũi đã giúp tôi rất nhiều trong quá trình hình thành “tác phẩm” này. Dịp này, gặp tôi ở Nha Trang (27.2.2025), nhân ngày Thầy Thuốc VN, Cô Minh Lê (NT) muốn có một chút trao đổi “bên lề” cho vui.

Xin gởi đến các bạn cùng xem.

Đỗ Hồng Ngọc

Bìa: Hs Hà Thảo

 

Điều gì khiến anh có cảm hứng viết Chuyện Hồi Đó?

   Nhiều bạn bè khuyên nên viết Hồi Ký, đặc biệt là anh Nguyễn Hiền Đức (5 Hiền).

Nguyễn Hiền Đức là một cư sĩ, thường gọi Anh 5 Hiền, trước 1975 từng có thời là Thư ký Tòa soạn của tạp chí Tư Tưởng của Đại học Vạn Hạnh, trưởng phòng Tu thư  Đại học Vạn Hạnh, thư ký riêng của HT Thích Minh Châu…

   Năm 2021 anh đã gởi tôi món quà sinh nhật:  Đỗ Hồng Ngọc- Tiếng gọi sâu thẳm của Y vương, ghi “Quà tặng mừng Sinh Nhật 81 của Bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc” thấy đã đăng trên Thư viện Hoa Sen, và trước đó, anh cũng đã có bài “ Phác thảo chân dung Đỗ Hồng Ngọc”...

   Năm 2014, Nguyễn Hiền Đứcđã viết (…) “ Năm nay bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc đã 75 tuổi ta rồi. Cái tuổi đã chín muồi, đã lịch lãm, đã trải nghiệm và chiêm nghiệm được nhiều điều về bản thân, gia đình, bè bạn, nghề nghiệp. Ông cũng đã trải qua những biến thiên dữ dội của thời cuộc. Ông lại có những mối quan hệ xã hội khá rộng rãi và hiểu biết tường tận về nhiều việc, nhiều người dưới cái nhìn, cái cảm của một người giàu Phật tính, thấm nhuần triết học Phật giáo. Vì vậy, tôi kính cẩn thưa trình với ông rằng tôi mong sớm được Hồi ký của ông. Nhớ lại, ông đã nhiều lần “thúc hối” thầy mình là Nguyễn Hiến Lê viết hồi ký như André Maurois đã từng làm với Un ami qui s’appelait moi vậy! (…) Trước nay tôi vốn thích đọc Hồi ký, và các cuốn hồi ký mà tôi thích nhất vẫn là cuốn của Nguyễn Hiến Lê, Đào Duy Anh, Quách Tấn, Trần Văn Khê…, và, chắc chắn sẽ rất thích Hồi ký Đỗ Hồng Ngọc. Tôi không dám nói sai lời và cũng như nhiều độc giả chí cốt của Đỗ Hồng Ngọc nóng lòng chờ đợi Hồi ký Đỗ Hồng Ngọc.

 

Tôi nghĩ bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc có nhiều điều kiện thuận lợi, có nhiều cơ duyên tốt lành để khởi sự sớm hoàn thành tập hồi ký được nhiều người chờ đọc, đón đọc (…). Mong lắm thay, thưa bác sĩ Đỗ Hồng Ngọc!”. Nguyễn Hiền-Đức (Santa Ana, tháng 3.2021)

 

Có thể gọi Chuyện Hồi Đó là Hồi ký của anh không?

   Không. Tôi không có khả năng viết “Hồi Ký”.

 

Phần khó nhất khi chuẩn bị bản thảo Chuyện Hồi Đó là gì?

   Là phân biệt "Hồi Ký" với “Chuyện Hồi Đó”

Hồi ký là một sáng tác văn chương, thể loại ký, do chính tác giả viết về mình, tự mình nhìn mình, bộc lộ, chia sẻ theo trình tự thời gian...

“Chuyện Hồi Đó” là những chuyện cũ, xưa, kể lại bởi một người có tuổi, già khú, có thể trong một buổi “trà dư tửu hậu” cùng bạn bè. Tôi viết lúc đã 86 tuổi (Tết Ất Tỵ,2025). 

Nó không phải là một sáng tác, một ghi chép (ký) theo thời gian.

Với tôi, nó không phải nói về “cái tôi”, chủ quan của mình.

Tôi nhìn mình một chút, rồi nhờ người khác nhìn tôi với “chủ quan” của họ.

Tôi chia sẻ kinh nghiệm nghề nghiệp, suy tư, học hỏi. Tôi tri ân con người, vùng đất...

Tôi muốn người đọc có lợi ích khi đọc, không chỉ vì tò mò.

Dĩ nhiên, cho tuổi già của chính tôi. Có thể cười mình.

 

Trang nhà Đỗ Hồng Ngọc (dohongngoc.com) có ý nghĩa gì đối với anh?

   “Ý nghĩa” rất lớn đó chớ! Nó gần như là một “kho tàng” lưu trữ để khi viết tôi chỉ cần tìm lại. Tôi phải cảm ơn Phùng Minh Bảo và Lê Thị Thuỳ Linh. Chính nhờ các em mà tôi có trang web dohongngoc.com này trên 15 năm nay. Cũng nhờ trang Web này, tôi có dịp học hỏi, giao lưu và tương tác với bạn đọc. Ngạc nhiên thấy thế giới nhỏ bé đáng kinh ngạc, càng ngạc nhiên thấy tình người lại gần gũi đáng kinh ngạc đến vậy.

 

Cái chất “công tử - nhà quê” mà anh nói được di truyền từ Ba-Má anh đã thể hiện trong văn và thơ anh ra sao?

   Nó thiệt thà, chơn chất, nhưng đôi khi cũng… bay bướm đó chớ phải không? Lá chín vàng/ lá rụng về cội/ Em chín vàng/ chắc rụng về anh…; hay Sóng quằn quại/ thét gào/ không nhớ/ mình là nước…

 

Người ta nói văn sĩ, thi sĩ, họa sĩ, nghệ sĩ nói chung đều rất đa tình vì yêu cái đẹp. Anh có nghĩ mình là người đa tình không?

   Có. Mà nhút nhát, rụt rè quá. Đáng tiếc!

 

Trong một bài phỏng vấn của nhà báo, anh có nói “Thà có một trái tim đau yếu vì tình yêu còn hơn một trái tim… lãnh cảm!”. Anh có thể giải thích và cho ví dụ không?

   Ví dụ người thất tình… sướng hơn người lãnh cảm.

 

Chuyện Hồi Đó cho biết mối tình đầu của anh là lúc anh 12 tuổi, và mấy năm sau gặp lại anh còn làm thơ cho người ấy nữa. Không biết “mối tình đầu” ngày ấy là đơn phương hay là cả hai…

   Đó là cô bạn cùng lớp… Nhứt (tức lớp 5 bây giờ!). “ Nghe nói người xưa chừng lỡ bước/ Nghe nói lòng ta chừng chưa nguôi…”. Thấy chưa? Lòng ta mà chỉ “nghe nói” thôi, chỉ nghe “đồn rằng” thôi đó nhe. Tuy vậy cũng đã có những bức thư bằng pelure màu xanh… thuở 15, 16.

 

Cũng theo Chuyện Hồi Đó, ngày anh gặp chị (vợ Bs ĐHN) anh trúng ngay “coup de foudre” phải không?

   Phải. Sau này tôi thường nói với vợ tôi: Anh có một người anh yêu hồi 12 tuổi, một người anh thương hồi 20 tuổi, nhưng em mới là người anh vừa yêu vừa thương. Vì vậy mà đã sống với nhau gần… 60 năm!

 

Có cuốn sách nào đã làm thay đổi cuộc đời anh không?

   Có. Cuốn Kim chỉ Nam của Học sinh của Nguyễn Hiến Lê (1951). Cả các cuốn Gương Danh Nhân, Gương Kiên Nhẫn… và Tự học để thành công (1954) của ông nữa.

 

Cuốn sách anh thích nhất lúc nhỏ là gì?

   Anh phải sống. Hai buổi chiều vàng. Tâm hồn cao thượng… Và một lô truyện Tam Quốc, Thuỷ Hử, Đông Châu Liệt Quốc… Sau này là Kiếm Hiệp Kim Dung. Có lần tôi tự chữa bệnh đau bao tử của mình nhờ kiếm hiệp Kim Dung đó.

 

Nếu anh có thể nói một điều với chính anh khi còn trẻ, anh sẽ nói điều gì?

   Nhắc “Tương lai trong tay ta”, đó là một tựa sách của Nguyến Hiến Lê.

 

Kỷ niệm nào anh nhớ nhất về tuổi học trò của anh ở Phan Thiết?

   Là xách guốc xuồng gỗ mỗi khi qua nhà người ta, dù người ta mới 11 tuổi. Và đặc biệt là bức thư trên giấy pelure màu xanh người ta gởi tôi khi mới 15…

 

Anh viết rằng người thầy thuốc “được làm nghề y vì cái nghiệp của mình”, có thể hiểu rằng phải đúng “nghiệp” mới làm bác sĩ được phải không?

   Cái “nghiệp” nó mang mình đi, nó đẩy mình tới. Còn gọi là cái “Vocation”. Cái “thiên hướng”.

 

Anh từng viết: “Nghề y là một nghề đặc biệt, muốn đào tạo người thầy thuốc vừa có năng lưc chuyên môn vừa có lòng nhân ái thì điều kiện tuyển chọn cũng phải đặc biệt.” Theo anh kỳ thi vào các trường Y Khoa còn cần yêu cầu nào khác ngoài điểm số các môn học?

   Mỗi nước, mỗi giai đoạn đều có cách đào tạo phù hợp. Thời tôi thi vào Y khoa, năm 1962, ngoài các môn học còn có 20 câu hỏi “Kiến thức tổng quát” vầ văn hoá, lịch sử, địa lý, âm nhạc, hội hoạ… và đặt biêt có 2 câu tôi nhớ mãi: Giá gạo trên thị trường bao nhiều một ký? Giá than trên thị trường bao nhiêu một ký. Chắc là muốn coi người bác sĩ tương lai có quan tâm đời sống xã hội đường thời không? Ở Singapore, ngoài bài thi viết còn có phỏng vấn. Nhóm phỏng vấn gồm một giáo sư, một bác sĩ, một điều dưỡng và một… bệnh nhân!

 

Có lý do nào đặc biệt khiến anh yêu ngành Nhi Khoa không?

   Nhi khoa, xưa gọi là Á khoa, khoa “câm”. Trẻ không biết nói mà! Khi khám bệnh cho trẻ, phải có óc “quan sát” tốt để tìm ra bệnh. Cẩn thận! Trẻ không biết nói nhưng có thể giựt văng kiếng cận của mình hoặc… tè vô mặt mình. Chẳng mấy chốc mà chú nhóc ngày nào đã trở thành cậu thanh niên cường tráng, cô nhóc ngày nào đã trở thành một thiếu nữ xinh đẹp... Rồi một hôm, họ mang một nhóc không biết nói khác tới kêu mình khám cho nó. Một  vòng đời, ngộ không?

 

Săn sóc sức khỏe ban đầu là gì?

   Primary Health Care, được dịch là Chăm sóc (hay Săn Sóc) Sức Khoẻ Ban Đầu. Một triết lý nhân bản trong Y khoa, sau Hội nghị quốc tế tại AlmaAta, năm 1978, lấy phòng bệnh làm chính, khẳng định “sức khoẻ” là sự sảng khoái (well- being) toàn diện về cả thể chất, tâm thần và xã hội của con người, gắn liền với sự phát triển của địa phương. PHC quan tâm môi trường sống, dinh dưỡng, phòng dịch bệnh... Giáo dục sức khoẻ, Nâng cao sức khoẻ là yếu tố rất quan trọng để tạo được sự “tham gia của cộng đồng”, sự “phối hợp liên ngành”. Bởi Y tế chủ yếu là chữa trị bệnh tật, còn “Sức khoẻ” là nhiệm vụ của toàn xã hội.

 

Điểm quan trọng nhất theo anh trong Y đức là gì?

   Là “Primum Non Nocere” . First Do No Harm. Trước hết, đừng làm hại.

 

Y nghiệp khác y đức chỗ nào? Cái nào quan trọng hơn?

   Y nghiệp là những nguyên tắc thực hành nghề y, đòi hỏi sự chuyên nghiệp, chính xác. Y đức là vấn đề “tâm hồn” của người thầy thuốc đối với bệnh nhân. AI phát triển thì Y nghiệp phát triển, nhưng Y đức thì chỉ có ở con người với con người.

 

Anh từng viết một bài có tựa “Bác sĩ mà cũng bệnh!” Dĩ nhiên bệnh tật không chừa ai, dù là… bác sĩ! Kinh nghiệm vượt qua bệnh tật hay thậm chí “sống chung với bệnh” của anh là gì?

   Là… đáng đời! Là ráng chịu! Ai biểu!

 

Ai mà chẳng phải bệnh. Trong cuốn “Quy luật của muôn đời”, tiểu thuyết của Nodar Dumbatze (Gruzia), tôi nhớ tác giả nói mỗi người ít nhất nên bệnh nặng một lần trong đời. Bệnh làm mình sáng mắt ra…

   Khi đỡ bệnh sau đợt mổ sọ não năm đó (1997), tôi viết bài thơ: “Xin cám ơn, cám ơn” là vậy.

 

Năm nào thì anh thực sự “rửa tay gác kiếm”?

   Không biết. Cứ lâu lâu lại “Rửa tay gác kiếm” một lần! Năm 1985, tôi rời Lâm sàng (Cấp Cứu, Bệnh Viện Nhi Đồng 1); năm 2005 rời Trung Tâm Truyền Thông & Giáo dục sức khoẻ; năm 2010, rời Đại học y khoa Phạm Ngọc Thạch; năm 2020 đóng cửa Phòng mạch…

 

Anh viết khá nhiều bài về Nhật. Nếu cần chọn ba từ để mô tả ấn tượng nước Nhật để lại trong anh, anh sẽ chọn những từ nào?

   Chút hương xưa!

 

Anh ấn tượng nhất điều gì ở Úc?

   Đó là lúc đến thăm The Twelve Apostles (12 vị Thánh tông đồ của Chúa), nay đã sụp đổ còn 8 vị… và sẽ sụp đổ tiếp nay mai. Chưa ở đâu liễu ngộ Vô Thường, Vô Ngã, Thực tướng Vô tướng như vậy. Tôi thấy ở đó các vị Bồ Tát, các vị Thánh tông đồ… giữa biển thức Lankavatara bèn chắp tay xá xá… tất cả!

Tôi còn ấn tượng với một bệnh viện Ung Thư ở Melbourne, ở đó, bác sĩ, y tá và bệnh nhân đều ăn mặc giống nhau để … không thể phân biệt!

 

Anh nhớ nhất kỷ niệm nào trong chuyến đi Nepal về thăm đất Phật?

   Lúc thăm Lumbini, nơi Phật đản sanh và thăm Kapilavastu (Ca-Tỳ-La-Vệ) nơi Phật vượt ra khỏi cổng thành.

 

Có ý nghĩa ẩn giấu hay biểu tượng nào trong các bài viết (thơ, văn) của anh chưa được nhận ra không?

   Làm sao biết? Người đọc là người “nhận ra” nhiều thứ mà mình đâu có ngờ tới!

 

Anh có bao giờ lấy cảm hứng từ âm nhạc hay hội họa không?

   Nhiều chứ. Nhất là ca từ của Trịnh Công Sơn. Nó giúp tôi viết Gió heo may đã về, và Về thu xếp lại…

 

Có khi nào một bài thơ hay bài viết thay đổi bất ngờ so với dự định của anh khi bắt đầu viết không?

   Thường khi không có “dự định” gì cả. Thơ nó đến bất chợt. Tuỳ bút cũng vậy. Ý này dẫn ý kia… Kệ nó.

 

Anh cân bằng giữa trải nghiệm cá nhân và trí tưởng tượng trong thơ anh như thế nào?

   Trí tưởng tượng mới là… cốt lõi. Trải nghiệm có khi chỉ là cái cớ, tình cờ. Chẳng hạn một hôm cà phê với người bạn trẻ dưới gốc cây cổ thụ ven đường, nhìn chiếc lá vàng rơi, tôi chợt viết “lá chín vàng lá rụng về cội… em chín vàng chắc rụng về anh…”! 

 

Nền tảng văn hóa và tri thức đóng vai trò gì trong việc hình thành thơ và văn của anh?

   Nền tảng văn hoá đóng vai trò quyết định.

 

Anh có thường viết vào một thời điểm cụ thể trong ngày không?

   Không. Tôi có phải là nhà văn “thứ thiệt” đâu. Nhưng ông Nguyễn Hiến Lê nói đúng. Cứ viết đi rồi hứng sẽ đến. Như “L’appetit vient en mangeant”! Ăn đi rồi thấy ngon.

 

Anh từng viết cho tuổi mới lớn, tuổi thanh niên, tuổi trung niên, tuổi già. Anh thấy viết cho tuổi nào khó nhất?

   Tôi phải sống qua tuổi đó rồi mới viết được. Viết như “nói chuyện” thân tình với nhau thôi mà, có phải “văn chương phú lục” gì đâu! Người đọc nói tôi viết như viết cho riêng họ, vì “đi guốc trong bụng” họ!

 

Anh đã viết tùy bút, tản văn, y học, Phật học… Thể loại nào được anh ưa thích nhất?

   Không có sự phân biệt nào trong lúc tôi viết. Tôi không định hình thể loại ở đây. Phật học thì tôi viết tuỳ bút. Tuỳ bút thì tôi viết… khoa học. Y học thì tôi… làm thơ! Ối trời, phải phân biệt rạch ròi nữa sao?

 

Anh có rất nhiều bạn văn, bạn thơ. Với ai anh cũng có một tình bạn dài lâu và rất đẹp. Bí quyết giữ gìn tình bạn của anh là gì?

   Không nhiều bạn văn thơ đâu! Nhưng đã là bạn thì luôn là dài lâu và rất đẹp nữa. Tôi nghĩ: sự chân thành.

 

Trong các bài viết về thơ văn anh, chỉ có Giáo sư Cao Huy Thuần bắt gặp “con người thứ ba” trong anh, con người “cười cười” một chút và rất nghịch… ngầm. Anh thấy có đúng không?

   Ông ấy tinh tế thật. Giấu ổng hổng nổi!

 

Trải nghiệm đầu tiên nào khiến anh nhận ra rằng ngôn ngữ có sức mạnh?

   Tôi nhà quê thứ thiệt, vẫn nghĩ ngôn ngữ là “phương tiện” thôi. Tôi không nghĩ cứ uốn éo ngôn ngữ thì thành văn chương. Trong thơ, tôi thấy cái “Tứ” mới là điều cốt lõi. Người ta có thể quên ngôn ngữ, nhưng cái “tứ” thì nhớ mãi. “Oan oan thư cưu/ tại hà tri châu/ yểu điệu thục nữ/ quân tử hảo cầu” ngàn năm trước… dịch qua ngôn ngữ nào cũng được!

 

Anh có nghĩ rằng ai đó có thể thành một thi sĩ hay văn sĩ giỏi mà không cần trải qua đau khổ không?

   Đau khổ nhiều khi là một chất liệu. “Rồi bị thương người ta giữ gươm đao/ Không muốn chữa không chịu lành thù độc” (Xuân Diệu).

 

Anh nghĩ thơ, văn và tranh tác động như thế nào đến sức khỏe tinh thần của một người?

   Nó làm cho con người mềm nhũn ra.

 

Những chuyến du lịch có ảnh hưởng đến hình ảnh trong thơ anh không?

   Nhiều chớ. Nhờ đi đây đi đó, tôi có cảm xúc để viết. Thí dụ những ngày ở Paris, tôi viết tập Vòng Quanh.

 

Làm sao để truyền tải một cảm xúc mãnh liệt vào thơ?

   Cố tình “truyền tải” thì có khi chẳng “truyền tải” được gì cả. Nó tự nảy ra ở người đọc. Thí dụ: “Ngoại  chờ bên kia sông” hay “Sao chẳng sớm mà thương nhau hơn?” … Người đọc tự mình “truyền tải” thì tốt hơn tác giả cố ý!

 

Anh thường chọn tựa đề của thơ anh ra sao?

   Không cần chọn. Nó hiện ra chình ình. Thí dụ Mũi Né. Thí dụ: Giả sử

 

Khi anh viết một bài thơ, điều gì xuất hiện với anh đầu tiên: chủ đề, từ ngữ hay hình ảnh?

   Ý tưởng. Cái tứ. Những “thứ khác” đến sau. Bài thơ Tình Già, chỉ cần “con mắt còn có đuôi” là đủ phải không?

 

Thơ một người vừa là bác sĩ vừa là thi sĩ có khác với thơ của người vừa là kỹ sư vừa là thi sĩ không, theo anh?

   Không. Huy Cận là một kỹ sư canh nông, Xuân Diệu làm nhân viên hải quan… Thơ không đến bằng nghề nghiệp!

 

Trong những nhận xét và cảm nhận của người khác về thơ anh, có ý tưởng nào làm anh hết sức ngạc nhiên không?

   Có một nữ độc giả không quen biết xác nhận tôi viết bài thơ đó là viết cho riêng cô!

 

Thơ anh được phổ nhạc khá nhiều, trong đó có bài nào làm anh rung động nhất không?

   Bài Bông Hồng Cho Mẹ viết về Mẹ tôi và bài Sông Ơi Cứ Chảy, viết cho La Ngà.

 

Anh thích nhất bức nào trong các tranh vẽ bằng bút sắt của anh?

   Đó là bức Harvard Square (ở Boston) và bức Sacre Coeur (Nhà thờ Thánh Tâm ở Paris)

 

Anh có “nghề” vẽ tranh bằng ngón tay. Tại sao anh thích vẽ bằng ngón tay?

   Vì kiếm “đồ nghề” không dễ lúc đó. Cao hứng thì sẵn có ngón tay. Tôi nhớ Phong Thanh Dương dạy "độc cô cửu kiếm" cho Lệnh Hồ Xung, lúc Lệnh Hồ Xung bị đánh văng kiếm lúng túng không biết làm sao, ông bào, sao ngu vậy, ngón tay cũng là… kiếm chứ!

 

Trong một bài phỏng vấn, anh nói “Tôi mừng vì vẫn giữ được cảm xúc để làm thơ”. Anh thường giữ cảm xúc bằng cách nào?

Bằng cách để cho cảm xúc nó tuôn trào. Kệ nó.

 

Anh có bao giờ nghĩ tới chuyện “làm mới” thơ hay văn của mình không?

   Không. Việc gì phải làm mới? Đọc cuốn Ý Cao Tình Đẹp của Nguyễn Hiến Lê (sách dịch), tôi thấy mình cũng rưng rưng muốn khóc. Làm mới, có thể gây ngạc nhiên nhưng khó làm cho khóc. Khi đọc Anh phải sống của Khái Hưng hồi 12 tuổi ở trong chùa, tôi cũng khóc. Nhạy cảm quá chăng. Vớ vẩn quá chăng?

 

Anh thường tìm cảm hứng cho thơ văn của mình từ đâu?

   Tôi không tìm. Nó tự đến.

 

Anh có cảm thấy văn phong của mình thay đổi theo thời gian không?

   Có. Hình như mình già thì văn nó cũng già theo. Nó run rẩy, nó lẩn thẩn, nó mít ướt.

 

Điều gì quan trọng nhất đối với anh khi viết về một nhân vật?

   Tôi muốn nhìn được trong sâu thẳm tấm lòng của họ. Nhiều người khen bài tôi viết về Trang Thế Hy.

 

Hai chân dung anh viết khá chi tiết là học giả Nguyễn Hiến Lê và thi sĩ Ngu Í Nguyễn Hữu Ngư. Một người uyên bác chân phương, một người phóng khoáng bay bổng. Anh cảm thấy anh giống ai hơn?

    Giống mỗi người một nửa. Không phải công tử với nhà quê mà người điên với nhà nho.

 

Bài thơ của nhà thơ nào anh cảm thấy tâm đắc nhất?

   Tình Già của Phan Khôi và To Edith của Bertrand Russell viết khi ông 90 tuổi!

 

Anh đã bao giờ bị bí ý tưởng khi viết chưa?

   Chưa. Vì khi có ý rồi mới viết. Để đó, cho nó “hoai” đi. Mấy hôm rồi đọc lại. Lúc đó, cần thì sửa. Tôi có học Văn với thi sĩ Vũ Hoàng Chương, lớp 11, ông nói, có những bài thơ ông sửa đến 36 lần! Nhà thơ Giả Đảo, đời Đường nổi tiếng “thôi xao” chúng ta đều biết!

 

Anh có nghĩ rằng một nhà văn có thể viết hay mà không cần có cảm xúc không?

   Có. Đó là những nhà văn chuyên nghiệp, họ có thể cùng lúc viết nhiều feuilleton… cho nhiều tờ báo.

 

Anh đã viết nhiều bài về tuổi già, vậy anh có thể tóm tắt bí quyết “già sao cho sướng” được không?

   Là “biết mình già”, OK với nó. Welcome nó.

 

Anh có thể giải thích chữ “Không” trong Phật học một cách dễ hiểu không?

   Đừng hiển lầm “Không” là không có gì nhe. Không trong Phật học là “trống rỗng”, là không có “tự tính” riêng biệt. Mọi “pháp” đều do Duyên sinh. Hiểu vậy, ta hiểu tại sao Vô thường, Vô ngã… Và, giải thoát khổ đau, dính mắc.

 

Anh hiểu thế nào là “quay về nương tựa chính mình”?

    Không lẽ nương tựa vào ai bây giờ? Ai có thể thở giùm mình, ai có thể khổ đau giùm mình, ai có thể si mê giùm mình?

 

Anh viết: “Một người mà không thể từ bi với chính mình thì làm sao có thể từ bi với người khác được?” Từ bi với chính mình là sao?

    Là “Biết ơn mình”. Nhiều người oán ghét mình lắm. Sáng sáng nhìn vào gương thấy ghét. Già nua, nhăn nhúm… Rồi so sánh mình với người khác nữa… Nhờ đó mà các cơ sở “thẩm mỹ” giả mọc lên như nấm không thấy sao?

 

Anh nói “Thiền là Thở”, đơn giản vậy sao?

    Phải. Phật dạy trong kinh Anapanasati. Một phương pháp Thiền hiệu quả và khoa học nhất. Không sợ “tẩu hỏa nhập ma”. Qua hơi thở, ta thực hiện cả Samatha (thiền chỉ) và Vipassana (thiền quán). Đời sống chỉ là một hơi thở. Thân và tâm cùng trong hơi thở. An lạc hay khổ đau nằm trong hơi thở đó thôi.

 

Anh khen phương pháp Thở của Bác sĩ Nguyễn Khắc Viện rất hiệu quả. Anh có thể cho biết cách anh thực hành?

    Bs NKV bị mổ phổi 7 lần ở Pháp (năm 1946), chỉ còn 2/3 lá phổi trái. Các bác sĩ Pháp bảo ông chỉ có thể sống 2 năm. Vậy mà với phương pháp thở bụng, ông đã sống thêm được… 50 năm, chẳng thú vị sao? Phương pháp thở bụng (abdominal breathing, diaphragmatic breathing) không lạ. Người xưa ở Đông phương gọi là đưa hơi xuống huyệt “đan điền” đó thôi. Bs NKV là cố vấn Bộ môn Tâm lý - Xã hôi học ở Đai học Y khoa Phạm Ngọc Thạch, do tôi là Trưởng Bộ môn, ông cũng chia sẻ với tôi nhiều lần nhưng tôi không mấy quan tâm, đến khi tôi bệnh nặng phải mổ sọ não thì tôi mới đem ra ứng dụng. Hay chớ! Tôi đã viết lại đầy đủ trong cuốn Thiền và Sức khoẻ.

 

Dường như anh chưa bao giờ viết nhiều về “tham, sân, si”, “thân, khẩu, ý”, “nghiệp và nhân quả”. Anh coi trọng việc thở, ăn và hiện diện trong giây phút hiện tại hơn, có đúng không?

   Thở, Ăn, Biết sống Ở đây và Bây giờ chẳng đã đủ rồi sao? Đó chính là chánh niệm, tỉnh giác. Còn tham sân si… gì nữa cho mệt! Hiểu Phật là hiểu Duyên sinh. “Cư trần lạc đạo thả tuỳ duyên” (Trần Nhân Tông) nhớ không? Biết tuỳ duyên, thuận pháp là đã đủ cho nếp sống “cư trần lạc đạo” rồi đó vậy.

 

Có thể hiểu điều Phật dạy và thực hành giỏi mà không cần thuộc nhiều kinh kệ không?

    Thuộc một vài câu Kinh Kệ là đủ. Lục tổ Huệ Năng chỉ nghe câu “Ưng vô sở trụ nhi sanh kỳ tâm” mà giác ngộ tức khắc. Ngày nay, thời AI, Internet, deep fakes… thì cũng chỉ cần thuộc câu đó và ứng dụng vào đời sống. Luôn nhớ rằng “Nói vậy mà không phải vậy!”. Ai ngây thơ, “tưởng thiệt” sẽ lãnh đủ!

 

Trao đổi lai rai đến đây là… hết.

 

Cảm ơn các bạn.

ĐỖ HỒNG NGỌC

(Saigon 11.3.2025)

 

 

BÀI CA NHƯỢC TÍM

Hoàng Xuân Sơn

 

Hoa soan

 

Một lần tôi nghe tím soan

Mà tóc em chải vô vàn sầu đông

Chúng ta bơi xuôi nghịch dòng

Nên đời vô lượng nỗi long đong tình

Tím thu mình mỗi điêu linh

Trong vạt chiều nắng nguyên hình tím than

Dấu chấm kia. ôi. địa đàng

Tôi và em bước lang thang mãi hoài

Khi rừng mù xuống thân vai

Thì tím đã nhạt đông đoài dấu xưa

 

@hxs.april0125

HƯƠNG ÂM

Vũ Hoàng Thư

 

Mùi hương mưa

 
           *Gửi Lê Lạc Giao, Hoàng Xuân Sơn
 
Mưa cuối tháng ba. Những giọt phất phơ lăn tròn vào tháng tư u ám. Tháng tư luôn có những cơn mây. Cơn mây đen bay thật trong bầu trời và những cơn mây hấp đen trí nhớ. Âm ỉ băng tầng lên men phún thạch, rìn rịn nhỏ giọt vào đáy thinh không. Cuồng lưu tích tụ dù âm thanh chưa hề bật tiếng. Như thế, giọng Astrud Gilberto nhừa nhựa bossa nova nhấn nhá bập bùng thăm thẳm. Âm jazz thắm xanh, quyện hồn samba ba tây ngất ngưỡng. Người rã rời như vã vào cơn mưa dù mưa chưa hề đến. Tất cả thỏm lọt trong toan tính dự phòng, dật dờ đối phó dù chẳng có gì nhất thiết xảy ra, How unmoved and cold / I must have seemed. Hình như thể, bất động trong lạnh hàn. Hình như thể, mất em mà em nào đã mất. Bất động hay băng cứng là trạng thái của những ngày đầu tháng tư.
 
Now she's gone away
And I'm alone with the memory of her last look
Vague and drawn and sad
I see it still
All her heartbreak in that last look
 
Why she must have asked
Did I just turn and stare in icy silence ^(*)
 
Giờ đây người xa khuất mù khơi
Bời bời ký ức tôi dung nhan nàng lần chót
Mơ hồ quyến rũ lẫn buồn tênh
Tôi thấy rõ như hiện tiền
Nỗi đoạn trường nàng trào dâng khóe mắt hôm nao
 
Sao người không hề lên tiếng
Khi tôi quay lưng với ánh mắt vô tâm
            (VHT phỏng dịch)
 
Bài hát không gọi về hình bóng một người nữ nào trong hồn tôi, chỉ thấy bập bùng một nỗi ray rứt không nguôi. Về một thứ vô hình nhưng trói buộc, xa khuất mà vẫn hiển hiện từ tâm, thứ mạng lưới không có dây đan, thâm trầm trói kín. Như Hương âm. Như tiếng quê nhà một ngày u mù tháng tư bật dậy. Như tên gọi Hibiki, giọt vàng óng chảy dài theo thực quản sau khi bào xước tê dại đầu lưỡi và cơn hậu chấn bốc rần vị giác từng vị ngọt.
Tôi nhớ những đêm đối ẩm với nhà văn Lê Lạc Giao. Anh thật lãng mạn và tài tình khi gọi tên chai rượu whiskey Nhật “Hibiki” là Hương Âm. Hibiki, tiếng Nhật 響, có nghĩa là cộng hưởng, hay âm vọng. Khi hơi men cộng hưởng cùng nỗi nhớ nhà bật lên một lời vọng, tiếng đó nào khác gì hương âm? Nghe anh Lê Lạc Giao nói chuyện tôi nhớ hàng dương liễu hát giọng Nhatrang những ngày mơn man gió, êm đềm sóng vỗ về đêm, vọng lại một thổ ngữ hiền hòa nơi người dân xứ biển, như âm tiếng khánh gõ nhịp hòa vang. Khánh Hòa. Tôi không cần biết nghĩa thật của Khánh Hòa là gì những giây phút đó, tôi chỉ muốn nhắm mắt rồi lăn dài trên bãi cát. Chút hương rêu, vị mằn mặn của muối lâng nồng dâng mũi. Tôi nhớ Nhatrang cực độ những lần nâng chén cùng anh.
Rồi tôi nhớ mẹ, nhớ tiếng buồn Nam Ai muôn thuở trong chiều mưa, những trận mưa khi rỉ rả, khi dồn dập bão bùng xứ Huế những lúc nói chuyện với nhà thơ Hoàng Xuân Sơn. Có đủ thăng trầm, chịu đựng trong giọng Huế của anh. Ký ức chiều Đông Am nhìn Cầu Hai trong màn mưa, mũi Chân Mây sương mờ cuối chân trời mồn một trở về một thời chinh chiến. Những người bạn bên trời lưu xứ, thân thiết mỗi lần nghe họ nói tiếng quê mình. Ôi hương âm. Gặp gỡ là những lần hồi tưởng, hương âm thành diệu âm, thứ nước cam lồ xoa êm nỗi nhớ. Chữ quê đi với chữ nhà thành quê nhà quen thuộc. Nhà, nơi có người ở, có họ hàng thân thuộc với nhau. Quê nhà là người, chính vì vậy. Người Việt xa quê nửa thế kỷ vẫn không tìm thấy quê nhà, muôn đời chốn mới vẫn là quê người.
 
ô kìa !
liền lạc xương da
hồng ân vẽ một quê nhà nắng mưa
Hoàng Xuân Sơn
 
Tôi đã quay lưng ra đi một chiều cuối tháng tư. Quê hương đó, xa tít đà 50 năm, buồn tênh, trong quyến rũ, trong mơ hồ. Có chăng một hương mật chạy về sau cơn cồn cào bức rách như hậu vị giọt Hibiki? Tôi vẫn mãi tìm. Chiều nay nghe Insensatez, ngang ngang giọng Gilberto bỗng dưng quay quắt nhớ một chốn xưa đã không còn.
 
Ôi cô độc như sợi nắng chiều trong rừng ngủ.
Quê hương vờn những đêm gấm. Bạn về trong chiều lụa.
Thi Vũ
 
 
VŨ HOÀNG THƯ
Đầu tháng tư năm thứ 50 lưu xứ. (2025)
------------------------------------------------------------
Insensatez (How Insensitive), Astrud Gilberto hát:
https://www.youtube.com/watch?v=GnOPih_ZB60
  

MẤY SUY NGHĨ VỀ THƠ

Bùi Vĩnh Phúc
 
"Một thi phẩm là một bí mật mà để giải mã nó độc giả có chìa khóa trong óc tưởng tượng của chính mình"
(Stephane Mallarmé)
"Qua nhà thơ, ngưòi ta trông thấy tầm cỡ của thời đại mà ông ta sống"
(Jirí Wolker)
 

 1.
Một nhà thi pháp học có cho rằng thơ là một "kiến trúc đầy âm vang". Điều này chắc khó ai có thể phủ định được. Dù sao, nhìn một cách khác, tôi muốn nói rằng, thế giới thơ là một không gian đầy sóng. Sóng âm thanh, sóng ngữ nghĩa, sóng hình ảnh, tư tưởng, liên tưởng đan quyện vào nhau. Bồng bế, ôm ấp lấy nhau. Vì độ nén của mình, nói chung, một bài thơ là một chỉnh thể hết sức chặt chẽ (mặc dù từ nó ta vẫn có thể thênh thang bước ra ngoài để trở về với thế giới riêng tư của những kinh nghiệm cá nhân mình, và chính những kinh nghiệm cá nhân này của ta lại làm cho bài thơ khi được ta đọc càng tăng thêm độ dày và độ lóng lánh của nó.)
Không gian của một bài thơ, nhìn dưới một góc cạnh nào đó, giống như không gian trong ý niệm bootstrap của vật lý lượng tử ^[1]. Ý niệm này cho rằng vạn vật nương tựa vào nhau mà thành, mà sống. Mỗi một chất điểm cực vi của vật chất, của thực hữu, thật sự không phải là những điểm hoàn toàn độc lập. Chúng không có những thực thể riêng biệt. Chất điểm này phát sinh và có mặt chính là vì chất điểm kia. Hãy hình dung một khối cầu. Nó được tạo nên bởi tất cả các điểm trên diện tích hình cầu cũng như tất cả các điểm trong lòng cầu. Thiếu một trong những điểm đó, hình cầu sẽ không hiện hữu nữa. Hãy nối tất cả mỗi một điểm với tất cả những điểm khác nó trong hình cầu, ta sẽ có một mạng lưới chằng chịt tạo nên bởi sự kết nối này. Mỗi điểm trong hình cầu, bây giờ, liên hệ với tất cả những điểm khác nó.
Vậy thì để lập lại, một bài thơ, nhìn ở một góc cạnh nào đó, chính là một thế giới như thế. Thường thì bài thơ càng ngắn, độ áp dụng ý niệm bootstrap này đối với nó càng tăng. Những sóng âm thanh, ngữ nghĩa, hìnth ảnh, tư tưởng, liên tưởng của hệ thống ấy càng bị ép sát và va chạm, soi chiếu, ánh xạ, dội đập vào nhau để cho ta những cảm xúc mãnh liệt, những ấn tượng sắc nét. Mỗi một từ trong bài thơ đều rất quan trọng. Chúng như những con cờ khác nhau trong một bàn cờ. Những con cờ có ý nghĩa vì chúng được đặt nằm ở những vị trí nào đó trong sự bố trí chung. Một con cờ sẽ chẳng còn gì giá trị khi nó không được liên hệ đối chiếu với những quân cờ khác. Các từ trong một bài thơ cũng vậy. Chúng chỉ có giá trị khi được đặt ở một vị trí nào đó trong một cấu trúc hoàn chỉnh; ở đó, ý nghĩa nó được nâng dậy nhờ những từ, những ý khác bao bọc xung quanh.
Bài thơ, như thế, là một trường-ngữ-nghĩa (semantic field/champ sémantique), đồng thời cũng là một trưòng-liên-hợp (associative field/champ associatif), hay, nói cho đúng hơn, một bài thơ là một hệ thống ký hiệu lồng ghép vào nhau, bồng bế xoắn xít lấy nhau. Đó là một văn bản di động trên nhiều bình diện, gồm nhiều trường, nhiều hệ thống, nhiều lớp sóng chồng chất, đan chéo cài đặt vào nhau. Chúng tạo ra những liên hệ, làm cho mỗi từ ngữ cũng như vị trí của nó trong một bài thơ trở nên quan trọng. Và cũng chính là ở trên căn bản của một sự di động chồng chéo, bồng bế, lồng ghép đó mà một bài thơ dễ trở nên lóng lánh. Ý nghĩa của nó trở nên giàu có hơn.
2.
Một bài thơ có thể là bất cứ cái gì. Nó có thể nói bất cứ một điều gì. Tiếng nói của thơ có thể nhẹ nhàng như nét rung của một cánh bướm non trong rừng vắng. Nó cũng có thể như một chấn động dữ dội đánh ngay vào màng tang ta, như một tiếng nổ chát chúa làm rung chuyển cả tâm can và con người ta. Nó có thể như từng đợt sóng òa lên bao phủ ta trong tấm màn lưới trắng xóa kín bưng của nó, để rồi từ từ du đẩy ta vào một thế giới của bao cảm giác khác lạ mà ta chưa từng kinh nghiệm. Nó cũng có thể là một cánh rừng mọc dần lên những chồi non trong nắng, và những lá cây mới mẻ, những cành cây vươn ra, những đóa hoa chứa đầy hương thơm, những con côn trùng say sưa vò vẽ. Rồi từng bước, cả một rừng cây bất chợt lớn lên với tiếng xôn xao của trời đất, của vũ trụ trong nó. Rồi cả rừng cây ôm trọn lấy ta trong một niềm hoan lạc bùng vỡ, trộn lẫn với niềm hoan lạc của chính ta.
Một bài thơ có thể nói lên những điều nhỏ bé hay những sự lớn lao. Nó có thể nói về những điều có thực hay về những điều chỉ hoàn toàn ở trong mộng tưởng. Một bài thơ có thể là một tiếng cười, mà nó cũng có thể là một giọt nước mắt. Nó là tiếng tôn vinh, là lời tụng ca, nhưng cũng có thể là lời lên án. Nó có thể nói về lòng thiết tha, nhân ái hay về sự độc ác, dã man của con người; về tình yêu và sự sinh nở của tạo vật hay về lòng thù ghét và cái chết của muôn loài... Một bài thơ có thể cho ta hương vị ngọt ngào nhưng cũng có thể đem đến cho ta những chất đắng cay. Nó mang đến cho ta mùi thơm của cánh hoa vừa hé và cũng có thể mang lại mùi hôi thối của cái chết đang rữa nát và trở về lòng đất. Hận thù và yêu thương, công bằng và độc ác, hiện thực và mộng tưởng, trắng và đen, sớm mai và bóng tối... Tất cả đều có thể có mặt trong thơ. Tất cả đều có thể là thơ nếu chúng được thi sĩ thổi vào sức sống. Thơ là giấc mộng đồng thời cũng là hiện thực của đời sống con người.
3.
Thơ giúp con người tiếp cận với không gian vật lý bên ngoài và thế giới tâm lý bên trong của nó một cách thâm sâu hơn. Thơ giúp cho nó nhìn, ngửi nghe, động chạm và thưởng thức những hương vị trần gian, hương vị cuộc đời với những giác quan mới. Nó giúp cho con người đi sâu vào vùng ý thức, tiềm thức và vô thức của mình với những ngọn đuốc bùng lửa. Trước khi có thơ, con người chỉ là một sinh vật quờ quạng giữa đời. Trên cõi đất mênh mông và giữa vô cùng vũ trụ, nó là sinh vật nhỏ bé, yếu duối nằm sát với mặt đất mà không có một phương cách gì để giao tiếp, đối thoại với thần linh, với những sức mạnh bên ngoài nó. Còn đối với thế giới thâm sâu bên trong của chính hồn mình, con người lại càng chỉ nhìn thấy đó là một mê lộ tối tăm, chằng chịt. Khi chưa xây dựng được ngôn ngữ và hình tượng thơ, con người chỉ là một sinh vật câm cứng và u mê trước vũ trụ và với chính linh hồn mình. Trong buổi bình minh của trí óc nhân loại, chính Thượng Đế đã đặt thơ vào giữa trái tim của con người như một đoá hoa thơm mát còn vương những giọt sương mai.
4.
Con người, trong thế kỷ hiện tại đang bị rút đẩy vào một cuộc sống đua chen với tốc độ. Chúng ta bị ám ảnh vì thì giờ; bởi thế, cái gì ta cũng phải làm vội làm vàng. Trong việc đọc, chúng ta cũng có khuynh hướng đọc thật nhanh để thu được một số lượng thông tin tối đa trong một thời gian tối thiểu. Nhiều mẫu quảng cáo và nhiều bản văn được tước sạch tất cả những lớp vỏ bên ngoài, chỉ để phô ra cái cốt yếu, cũng cốt là để cho người đọc đỡ mất thì giờ và tiêu hoá cái lượng thông tin ấy cho nhanh và dễ.
Dù sao, thơ là một văn bản đặc biệt và khác hẳn những loại văn bản khác. Nó đòi hỏi sự tinh tế, chọn lọc. Thơ đòi hỏi thời gian. Một bài thơ làm rung động lòng người không thể được viết như một bản văn hay một mẫu quảng cáo. Nó đòi hỏi người viết phải trăn trở, ăn nằm với nó một cách thâm thiết, sâu lắng hơn.
Người đọc thơ cũng thế. Muốn thấy cái hay của thơ, muốn nhìn thấy trái tim mình được làm mới lại trước cuộc đời, họ phải xếp đặt thì giờ để có thể chia sẻ với thơ một cách thiết tha. Thơ đòi sự chân thành. Nếu không, thơ sẽ chẳng mở cửa lòng mình.
Thơ là một đoá quỳnh hoa đòi người thưởng thức phải chuẩn bị để bước vào chia sẻ hương thơm của nó.
Có những khi, một câu thơ ngắn có thể nói với chúng ta nhiều điều hơn là cả một đoạn văn dài. Cũng như, có những khi, một đóa hoa có thể tỏ lộ để chúng ta bừng ngộ ra nhiều bí mật của cuộc đời, của trái tim người, hơn là một thân cây đầy cành lá.
Sở dĩ như thế, là vì thơ chủ vào âm thanh và ý nghĩa của từ trong một chỉnh thể toàn vẹn hơn là văn xuôi.
 

5.
Một thi sĩ nói rằng, "Nếu ta tước bỏ cái phần âm thanh ra khỏi thơ thì có lẽ cũng giống như ta xé cánh một con chim đi vậy." Thật thế, ta có thể nói tất cả các âm trong thơ đều chứa nghĩa. Thi sĩ, cũng giống như các nhạc sĩ, là những người rất nhạy cảm với tác dụng của âm thanh. Bằng cách biến đổi hay thay đi một số âm thanh và nhịp điệu nào đó, thi sĩ có thể gợi lên trong tâm hồn chúng ta những cảm xúc khác biệt. Nắm vững ngữ âm là một trong những điều quan yếu giúp cho một nhà thơ thành công. Điều này, đúng cho thơ có vần cũng như cho cả những loại thơ không vần, thơ tự do, thơ xuôi... Bởi lẽ, một người làm thơ, dù là thơ được viết theo thể thức nào đi nữa, cũng không thể không quan tâm đến—một cách hữu thức hay vô thức—những âm thanh của những từ ngữ mà mình viết ra. Ở tầng thấp nhất, nhìn một cách nào đó, một người thật sự là thi sĩ, khi viết ra những câu thơ, vô thức của người ấy sẽ tự động làm việc để giúp nhà thơ phối hợp và phân bố các âm thanh trên những từ ngữ mà người ấy phải dùng để diễn đạt ý mình. Ở một tầng cao hơn, ý thức của người thi sĩ sẽ phải làm việc để giúp người ấy chọn lựa các từ ngữ với những âm thanh thích hợp để được đặt gần nhau hay cách xa nhau. Không phải chỉ chọn lựa không, mà còn phải biến đổi, hoặc thay thế từ này bằng một từ khác, xứng hợp hơn, để tạo nên một tác dụng mong muốn nào đó. Lên đến tầng cao nhất, đối với một thi sĩ thật sự, thì cả vô thức lẫn ý thức của người ấy đều phải làm việc. Các tầng thức này bổ túc lẫn cho nhau. Có thế, bài thơ mới đạt được hiệu năng tối đa trong trái tim người đọc mà người thi sĩ mong muốn nó phải có.
6.
Nói về âm thanh, thơ Việt lại chia làm hai phần: âm và thanh. Về âm, ta lại phải chia làm hai loại: nguyên âm và phụ âm.
Nguyên âm lại chia làm âm mở và âm khép, âm bổng và âm trầm. Giữa các âm mở và khép, bổng và trầm này, còn có các âm ở vào khoảng giữa những độ mở và độ vang đó.
Phụ âm thì lại chia làm nhiều loại, nhưng sự đối lập quan trọng nhất liên hệ đến các phụ âm cuối. Sự đối lập này đưa đến sự phân bố phụ âm cuối thành hai loại: âm vang và âm tắc. ^[2]
Người thi sĩ sử dụng ngôn ngữ phù thủy là người, bằng ý thức hay vô thức hoặc tiềm thức mình, không những biết chọn những từ nào chuyển đạt được đúng ý hắn, mà còn biết chọn lựa đúng những từ với những yếu tố về ngữ âm—thể hiện qua các âm vị—đem lại cho mình các tác dụng cần thiết của hình tượng mà mình muốn làm bùng nở trong trái tim và tâm tư người đọc.
Hãy thử xét một hai thí dụ:
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
(Nguyệt Cầm, Xuân Diệu)
Những làng trung đoàn ta đi qua
(Những Làng Đi Qua, Quang Dũng)
Những câu thơ chứa đầy nhạc tính vì các tác giả đã đầy khéo léo và sáng tạo trong cách sử dụng những từ chứa những âm vang trong những phụ âm cuối và những nguyên âm mở và bổng để tạo thêm tác dụng rung động cần thiết cho chúng. Những hình tượng trong các câu thơ này là những bông hoa mà các âm thanh "thần bí" và rực rỡ kia chính là những mặt trời giấu sẵn trong chúng. Khi chúng ta đọc lên những câu thơ này, mặt trời thức giấc và gõ cửa những bông hoa. Hình tượng được bật sáng.
Trong câu thơ đầu, những phụ âm vang NG, NH, được lặp đi lặp lại liên tiếp ở mỗi từ, đã làm cho hình ảnh ánh trăng trở nên sóng sánh, lung linh, long lanh như sắp vỡ ra thành lệ. Tác giả đã chuẩn bị hết sức chu đáo câu thơ này để giới thiệu ý thơ theo ngay sau nó:
Vì nghe nương tử trong câu hát
Đã chết đêm rằm theo nước xanh
Bóng trăng đã xúc động để có thể bất cứ lúc nào sẽ chảy tan thành lệ để thương tiếc cho cái chết của người con gái kia. Những âm lướt và luyến láy của từ "lung linh" cũng như những âm mở "o" và "a" trong "bóng sáng" đã tạo cho người đọc cảm giác là ánh trăng đang run rẩy và có thể đang rạn vỡ. Cái ánh sáng lung linh mờ ảo của nó dập dờn như sóng. Âm "ô" trong "bỗng" và đặc biệt âm khép "u" trong "lung" và "rung" đã đột nhiên tạo ra một vùng bóng tối màu tang—dù thoảng qua—để đưa người đọc xuống hình ảnh bên dưới. Cả đoạn:
Mây vắng, trời trong, đêm thủy tinh
Lung linh bóng sáng bỗng rung mình
Vì nghe nương tử trong câu hát
Đã chết đêm rằm theo nước xanh
được tác giả bố trí bằng những hình ảnh và âm thanh hết sức khéo léo. Đầu tiên, đó là một không gian trong và sáng, mênh mông, thinh lặng. Rồi ánh trăng, như một hữu thể đau khổ, bắt đầu như rạn vỡ, rung lên. Trời đất như không chỉ còn một màu trong sáng nữa mà là đã bắt đầu pha màu thương khó. Bởi vì, người con gái kia đã chết trong một đêm rằm xanh xanh ánh nước.
Trong câu thơ của Quang Dũng dẫn trên, những âm vang NG và N, những âm mở A, OA, và âm bổng I đã tạo ra trong không khí bao quanh người đọc những tiếng bước rầm rập, ngân xa, vang động của đoàn quân chống Pháp. Nhịp ngắt những làng / trung đoàn ta đi qua cho thấy tiếng bước chân hùng tráng của đoàn quân cứu quốc vang lên, vang lên, thổi vào không gian sức sống, rồi cứ thế mà ngân vang, ngân xa mãi.
Thanh cũng là một yếu tố quan trọng của từ. Một cách tổng quát, những thanh trắc tạo ra những hình tượng mạnh, thanh bằng (bình) nhẹ. Nhưng trong thanh bình ta lại có phù bình và trầm bình. Phù bình là không dấu, thường tạo ra những cảm giác loang xa, ngân vang, chơi vơi; trầm bình, dấu huyền, tạo ra những cảm giác lắng đọng, tha thiết. Tuy nhiên, những thanh trầm bình, nếu được lặp đi lặp lại trong một câu hay một đoạn thơ, có thể sẽ tạo ra được những cảm giác dồn dập, có khi đi đến mạnh mẽ, như cách Quang Dũng đã sử dụng chúng ở câu trên.
Nói tóm, âm thanh trong thơ rất quan trọng. Nó quyết định phần hồn của một bài thơ. Để lặp lại, tôi muốn nói rằng âm thanh chính là mặt trời soi chiếu và bật sáng những hình tượng thơ.
 

 7.
Một nét đặc sắc khác của thơ, đó là vấn đề ngữ pháp.
Thơ có khả năng mang trong nó một chìa khóa ngữ pháp khác biệt so với chìa khóa đã được chế định cho văn xuôi. Một cách tổng quát, ngữ pháp thơ mở và không có tính chất chặt cứng. Nhờ thế, nó giúp cho thơ tỏ lộ dễ dàng chất sáng lóng lánh và bất ngờ của nó. Nói như vậy không có nghĩa là người làm thơ có quyền phá bỏ tất cả mọi hiểu biết về ngữ pháp mà họ phải có khi sáng tác. Nhưng thơ có những ngoại lệ của nó. Cái ngoại lệ mà người ta gọi là “poetic license”, cái cho phép của thơ.
Và chính những ngoại lệ này, khi được áp dụng một cách sáng tạo sẽ làm cho chất thơ trở nên sinh động, lấp lánh hơn.
Bàn về mặt ngữ pháp của thơ, trong phần phân biệt giữa thơ và văn, Nguyễn Hưng Quốc, trong tập tiểu luận Nghĩ Về Thơ, có viết:
...Thơ có quy luật ngữ pháp riêng của nó. Ngữ pháp của văn xuôi là đòi hỏi sự có mặt đầy đủ của các thành phần tạo câu. Phải có chủ từ, phải có động từ, rồi phải có các thành phần phụ thuộc như giới từ, liên từ v.v... Những thành phần ấy tạo nên sự chính xác cho câu văn. "Ngữ Pháp" của thơ nhắc đến, trước hết, mục tiêu biểu cảm và truyền cảm. Nó là một thứ ngữ pháp tình. Nó chấp nhận là đúng, cái câu thơ này của Tản Đà: Cỏ vàng cây đỏ bóng tà tà dương. Trong tiếng Việt, làm gì có tà tà dương. Thừa một chữ tà. Nhưng nếu bỏ đi một chữ tà hoặc thay thế nó bằng một chữ gì khác, câu thơ lại thành dở ngay tức khắc. Trong cái sai của nó, nhóm từ tà tà dương đã miêu tả được cái cảnh dần dần nghiêng bóng của mặt trời, cái cảnh dần dần nhạt màu của nắng, cái cảnh dần dần rộng thênh của bóng tối. Đạt được hiệu quả ấy, nó cần gì những qui luật về cú pháp của văn xuôi?"
Về cách phân tích tác dụng của cụm từ "tà tà dương", Nguyễn Hưng Quốc có những lý giải khôn khéo và khá lý thú. Dù sao, đang lúc bàn về ngữ pháp thơ, và trên căn bản cho rằng có những sự hoặc những độ "lệch chuẩn" về ngữ pháp trong thơ đầy chất bất ngờ và sáng tạo có thể làm cho một câu thơ, hay cả một bài thơ, lóng lánh và phất phới hơn, tôi thử đưa ra một lý giải khác về cách sử dụng cụm từ "tà tà dương" này của Tản Đà.
Tản Đà rất mới, rất sáng tạo, rất phóng túng và rất tài hoa. Chính vì thế nên Hoài Thanh đã trang trọng đưa ông lên trang đầu tập Thi Nhân Việt Nam như một người bắc cầu giữa hai thế hệ thơ, cũ và mới, và Tản Đà đã là người đầu tiên thoát ly ra khỏi những khuôn sáo, những tù túng của những tập quán văn thơ cũ.
Chính vì thế, tôi nghĩ, trong bài “Cảm Thu, Tiễn Thu”, có thể Tản Đà đã bố trí, dàn xếp câu thơ và ý tưởng của mình như sau:
Sắc đâu nhuộm ố quan hà
Cỏ vàng / cây đỏ / bóng tà tà dương
Để hình tượng hoá câu đầu, nhấn mạnh màu sắc về cảnh quan mang nhiều nét biểu cảm, làm cho ý nghĩa của nó được linh động và lóng lánh hơn, Tản Đà đã đưa ra một kiến trúc với ba vế song song ở câu thứ hai. Và đó chính là câu mà ta muốn bàn đến.
Trong câu này, ta thấy có ba mệnh đề [hoặc nếu không, nó là ba danh ngữ (noun phrase)] đồng đẳng và song song: Cỏ vàng - cây đỏ - bóng tà tà dương. Các chủ từ ở đây là cỏ, cây, và bóng. Các tính từ (trong phần vị ngữ hoặc trong kết cấu danh ngữ) là vàng, đỏ và dương. Tà tà, dùng theo tinh thần câu Tà tà bóng ngả về tây của Nguyễn Du, đứng làm trạng từ, bổ nghĩa cho dương.
Sự phá bung cái cũ, sáng tạo cái mới ở đây của Tản Đà, theo tôi, là nhà thơ đã dám biến danh từ dương [có thể đứng một mình với các mạo từ (article) thuần Việt như vầng, ánh  hoặc bóng... ^[3] ], có nghĩa là mặt trời hay là chỗ có nắng (Hán Việt Từ Điển, Nguyễn Văn Khôn), trong ngữ cảnh này, thành ra một tính từ [Bóng tà tà dương. Như thế, có nghĩa là cái màu sáng (của nắng) đang ngả dần dần, đang phai nhạt nhạt đi...] Bởi lẽ, tôi nghĩ, trong một kiến trúc song song như ta đã thấy, bóng tà tà dương không thể chỉ là một danh từ (bóng tà dương). Nó phải có kết cấu của một mệnh đề (có thể hiểu ngầm động từ thì: Cỏ (thì) vàng, cây (thì) đỏ, bóng (thì) tà tà dương), hoặc, ít nhất, kết cấu của một danh ngữ (noun phrase), kết hợp bởi một danh từ và một tính từ (cỏ + vàng, cây + đỏ, bóng + dương; tà tà là một trạng từ chỉ sắc độ, phải bám vào dương).
Sở dĩ tôi dám đề nghị một cách lý giải như thế là vì cả trong chữ Hán lẫn trong chữ Việt của ta, trước đây cũng như bây giờ, và cả trong ngôn ngữ Âu Mỹ, sự biến đổi phận sự của một từ bằng cách biến đổi tính chất của nó là một điều vẫn xảy ra. Đặc biệt là trong tiếng Hán cũng như trong tiếng Âu Mỹ. Trong ngữ pháp Việt, sự đột biến này ngày xưa rất hiếm khi xảy ra, nhưng vẫn có; còn bây giờ, nó đã có mặt trong thơ.
Chẳng hạn trong tiếng Hán, những từ thông dụng có thể biến đổi phận sự là thượng, hạ, trung. Chúng thường được dùng như những giới từ với nghĩa ở trên, ở dưới, ở giữa; nhưng trong một số trường hợp, nó được biến thành động từ với nghĩa lên, xuống, trúng (đúng). Trong những trường hợp ấy, có khi, chúng sẽ được đọc là thướng, há, trúng như: thượng xa, hạ mã, trúng đích; hoặc như trong:
Khuê trung thiếu phụ bất tri sầu
Xuân nhật ngưng trang thướng thúy lâu
(Khuê Oán, Vương Xương Linh)
hay:
Phản cảnh nhập thâm lâm
Phục chiếu thanh đài thượng
(Lộc Trại, Vương Duy)
hay:
Vương Tuấn lâu thuyền há Ích Châu
(Tây Tái Sơn Hoài Cổ, Lưu Vũ Tích)
 
Câu thơ thật đẹp của Nguyễn Du, trong bài “Hoàng Mai kiều vãn diểu”, có chữ “hồng”:
Hoàng Mai kiều thượng tịch dương hồng
Chữ “hồng” này đã được nhà thơ tài tình biến nó từ một tính từ chỉ sắc đỏ hồng, đỏ nhạt thành một động từ. Nó có nghĩa là “Trên cầu Hoàng Mai bóng chiều cháy đỏ”. Chính cái động từ “hồng” ấy đã tạo ấn tượng mạnh, làm cho ta hình dung cảnh mặt trời chiều ửng đỏ, trong một khung cảnh tịch lặng, cổ kính. Cái mặt nhật ấy đang rơi xuống, chầm chậm, lặng lẽ cháy, và đỏ hồng lên trong chiều. Mầu đỏ hồng ấy, như một bệt màu tuyệt diệu của một hoạ sĩ, làm cháy cả một khung trời. Nó cũng cháy lên, rực lên dịu dàng, khắc khoải trong tâm hồn nhà thơ.
Bên trên là nói chuyện chữ nghĩa trong Hán ngữ. Hán ngữ thường có những qui định cho phép hiểu một cách rõ ràng tính chất và ý nghĩa của những từ như thế. Trong Việt ngữ, đó hoàn toàn là một sự sáng tạo. Hoặc vì lý do tu từ, hoặc vì tài ba, phong cách của người làm thơ.
Thật ra, trong văn chương Việt, chưa bao giờ tôi thấy có ai dùng từ dương như một tính từ, mà theo ý tôi, nếu được dùng, thì nó có thể có nghĩa như là sáng (một cách chung, sáng ở một độ không, trung tính, chưa có trạng từ chỉ mức độ bổ nghĩa). Cách đây khoảng tám, chín mươi năm, một số đồng bào miền Bắc dùng tính từ "già" để chỉ động từ "chết", "mất". Vú già trong Chân Trời Cũ của Hồ Dzếnh nói với tác giả về cái chết của bố ông: "Ông già rồi cậu ạ!" (Con Ngựa Trắng Của Ba Tôi, 1940).
Trong văn thơ hiện đại, ta cũng có thể tìm thấy những cách sáng tạo này. Chẳng hạn:
Thu vươn này, thu vươn ra như ý
Mau rất mau trong muôn hoa kiều mỵ
Mùa rất trai và ánh sáng rất cao
(Đừng Cho Lòng Bay Xa, Hàn Mặc Tử)
Trai là danh từ biến thành tính từ, chỉ một cái gì tươi trẻ, phương phi.
Tôi qua tim nàng vay du dương
Tôi mang lên lầu lên cung thương
(Tỳ Bà, Bích Khê)
Du dương là tính từ biến thành danh từ.
Sóng thiên cổ khóc / biển tang chế
Hữu hạn nào không tủi nhỏ nhoi
(Trường Sa Hành, Tô Thùy Yên)
Tang chế là danh từ biến thành động từ, để tạo thành một kết hợp song song và đồng đẳng với khóc. Dùng như thế, tang chế tạo một ấn tượng rất mạnh để chỉ màu trắng tang tóc, thê lương của biển. Tác giả “nội tâm hóa” biển.
Tôi một bữa ngồi yên như bàn ghế
Nắng rọi trong đầu những trắng bao la
(Uẩn Tình Kẻ Xa Xứ, Cao Đông Khánh)
Trắng là tính từ biến thành danh từ. Nó không chỉ tính cách trắng, nhưng chỉ những khoảng trắng, chỉ sự trống trơn, mênh mông, sự bị không hóa của người lang thang, bơ vơ, lạc lõng và mất tất cả mọi thứ để neo giữ nó lại trong đời sống như một con người bình thường.
Trong hướng làm mới ngôn ngữ ấy, có một lần tôi cũng đã thử viết những câu thơ sau, và xin mạn phép đưa vào đây:
Hương bưởi ngoan ngoan dòng sông mềm
Môi em dìu dịu sóng triều lên
Lòng ta trăng đã tràn muôn cửa
Gió đã cài then, hương đã đêm.
...
Thôi nhé thôi thì xuân đã nở
Cây đã xuân phong hoa đã thơm…
(Mùa Xuân Nhìn Gió Trời Ngất Ngất, Bùi Vĩnh Phúc)
Đêm là danh từ biến thành tính từ. Đêm, như một tính từ, ở đây, diễn tả cả một mệnh đề dài, ý muốn nói rằng đêm đã xuống, mùi hương trở nên thanh thoát và lan toả trong không gian, không gian được lọc để đón lấy mùi hương tinh khiết. Xuân phong là danh từ [kép] (gió xuân) biến thành tính từ. Tôi muốn cho nó diễn một ý dài: trời đã vào Xuân, những chồi non đang mọc lên, nhựa sáp trong lòng cây đang reo vui, hoa đã đầy cành, và không gian thơm mùi sức sống.
[Trong phần cuối của bài viết này, tôi sẽ kết bằng một bài thơ Mỹ (có cả bản Việt dịch song song) để nói lên một yếu tính của thơ. Bài thơ rất ngắn này có đến bốn từ biến chất trong tinh thần chúng ta đang phân tích.]
Tôi không dám chắc là Tản Đà đã thực sự dùng những từ tà tà (trong nghĩa tà tà của Nguyễn Du ^[4], và dương như trong tinh thần tôi vừa phân tích. Tôi chỉ muốn thử đưa ra lý giải này một cách hết sức dè dặt. Dù sao, tôi cũng không muốn nghĩ, và khó có thể nghĩ, rằng Tản Đà đã không để ý đủ đến cái kiến trúc song song ba vế của mình. Thi sĩ không thể làm đổ nhào cái kiến trúc tuyệt đẹp đó một cách dễ dàng như vậy. Nhưng nếu quả thực là Tản Đà đã, một cách hết sức sáng tạo và phóng túng, sử dụng chúng như thế (theo cách mà tôi thử nghĩ) trong thời điểm mà bài thơ đã được viết ra, thì, có lẽ, chúng ta lại càng phải quí phục cụ hơn nữa. Bởi vì, như thế, không những là tài tình và lãng mạn mà nhà thơ còn hết sức gần gũi với chúng ta. Ngoài ra, ta cũng có thể nghĩ đây là một lối chơi chữ kỳ tài của nhà thơ. Vừa dùng được từ tà tà, thi sĩ vừa tạo được liên tưởng cho người đọc đến hình ảnh tà dương, vừa sử dụng được một cách hết sức sáng tạo từ dương, như ta đã thử phân tích. Ai làm được hơn cụ? ^[5]
Dù sao, hai câu thơ của Tản Đà chỉ là một "cái cớ" đáng yêu giúp tôi trình bày một số những nét mở trong ngữ pháp thơ, đã và đang được thành tựu trong thơ của ta và của thế giới.
"Ngữ pháp mở" của thơ còn có thể được thể hiện ở một số những mặt khác nữa. Dù sao, những mặt đó chỉ bao gồm việc loại bỏ, không sử dụng hoặc hiểu ngầm một vài yếu tố ngữ pháp nào đó trong văn. Từ sự làm mất những yếu tố đó một cách sáng tạo, khiến cho câu thơ trở nên đẹp và giàu chất thơ hơn, hình tượng thơ trở nên sắc nét và gây ấn tượng mạnh hơn, thi sĩ đã đi vào cốt tủy và yếu tính của thơ.
8.
Ngữ pháp của thơ cũng nằm ở những dấu lặng. Không gian của trang giấy in thơ chứa đầy những dấu lặng. Bởi thế, nó có nhiều khoảng trống. Những khoảng trống này, theo tôi, cũng là một phần ngữ pháp của thơ. Đặc biệt đối với thơ tự do.
Sở dĩ trang in thơ tự do có nhiều khoảng trống là vì nó chứa những câu dài ngắn không đều. Những câu dài có thể chứa nhiều ý, chuyên chở nhiều hình tượng. Cũng có thể chúng là những câu, xét trên một tiêu chuẩn căn bản nào đó, được viết với những thành phần đầy đủ. Còn các câu ngắn, có thể chúng chỉ đưa ra một ý hay một hình ảnh. Cũng có khi chúng là những câu bị cắt ngắn di, không được thể hiện ở một dạng ngữ pháp hoàn chỉnh. Sự tự ý thức trong việc viết ra những câu ngắn, những câu "lệch chuẩn" một cách sáng tạo của thi sĩ, chính là một điều làm cho bài thơ có "xương thịt" mà vẫn nhẹ thênh và bay lên như một tiếng chim. Những câu bị cắt ngắn như thế thường chỉ là một cụm từ, một ngữ/ngữ đoạn (phrase), đưa bật ngay ra một ý tưởng hay một hình ảnh nào đó. Nó không lê thê kể lể mà, bất chợt, nở bùng ra như một đóa hoa. Có khi, nó là một đoá hoa được nhìn ở cận ảnh
Em gối đầu sương xuống
Chuyện trò bằng bóng mình
Tôi đẹp như hình tôi
Như cuộc đòi
Như mọi người
...
Em là lá biếc là mây cao là tiếng hát
Sớm mai khua thức nhiều nhớ thương
Em là cánh hoa là khói sóng
Đêm mầu hồng
(Bài Ngợi Ca Tình Yêu, Thanh Tâm Tuyền)
Trang in thơ, so với trang in văn, như thế, trở thành một không gian mở, có nhiều khoảng trắng. Đó là những khoảng trắng ngữ pháp, rất nhiều khi. Đó là những dấu lặng trong thơ. Đọc thơ, thưởng thức thơ, cũng như khi hát, khi nghe một bài hát, ta phải để ý đến những dấu lặng. Bởi lẽ, chúng chính là một phần của toàn thể. Không nhìn ra những dấu lặng ấy, ta không thấy được cái hay của bài thơ. Đó là một thứ ngữ pháp không minh nhiên. Nhưng ta phải nhìn ra, nếu muốn đến gần với thơ. Đôi khi, ta muốn áp sát má mình vào một cánh hoa còn vương vấn những giọt sương mai. Ta không chỉ bằng lòng đứng xa mà thưởng thức. Đôi khi, ta muốn áp môi mình lên một bờ má kia để ngậm đi những giọt nước mắt. Ta chẳng muốn chỉ đứng xa mà ái ngại hoặc chỉ ngồi bên cạnh mà vỗ về. Những câu thơ ngắn, cũng như những khoảng trống trong thơ, cho chúng ta một không gian để tiến đến gần với thơ mà làm những cử chỉ thân ái ấy.
Thơ là tiếng nói cất lên từ ngôi thứ nhất. Tiếng nói ấy có khi trầm tĩnh; nhưng cũng có những lúc nó là những tiếng thảng thốt hoặc những lời đứt nghẹn. Từ đó, nó mở ra những dấu lặng của thơ.
Đừng quên, các bạn yêu thơ, Thơ sở dĩ cứ ở mãi với chúng ta trong những lúc tịch mịch của đời mình, khi những bếp lửa đã tàn, những tro than đã nguội, và dòng sông kia đã tịch mịch hồng ở một góc chiều khuất khúc quạnh hiu, chính là vì Thơ, có những lúc, đã để rơi xuống những dấu lặng như thế. Chúng loang ra thành những nỗi buồn phong kín hồn người.
Ngữ pháp thơ cũng là ngữ pháp của những dấu lặng.

 

Vàng và Tím (Tạ Tỵ, 1951)

 

9.
Thơ hay, phải có hình tượng.
Dù chúng ta làm thơ có vần điệu hay thơ tự do, thơ xuôi, v.v., muốn cho một bài thơ hay, chúng ta phải bật sáng nó bằng những hình tượng. Để nhấn mạnh điểm này, Victor Hugo viết: "Tầm vóc của một nền văn minh được đo bằng số lượng hình tượng". Dĩ nhiên, chúng ta đều hiểu rằng Thơ đã xuất hiện cùng với buổi rạng đông của những nền văn minh. Trong những cõi tối của lịch sử, Thơ nằm im trong mang mang trời đất và trong âm u của hồn người. Chỉ khi con người bắt đầu tự giải phóng nó ra khỏi cõi u minh của trời và đất, khi nó tìm thoát ra khỏi vô minh, khi con người biết dùng ký hiệu (trong đó có tiếng nói và chữ viết) để thông báo cho nhau về những hình tượng liên hệ đến không gian sinh sống của nó—và sau đó là những hình tượng được tìm thấy trong những giấc mơ sâu thẳm của hồn nó—, con người mới làm Thơ.
Thơ là để nói lên cảm xúc. Nó cũng là cửa mở để đi vào hồn người. Cửa mở của Thơ nằm trong những hình tượng.
Thơ, nếu chỉ có âm thanh và nhịp điệu, mà thiếu hình tượng, thì sẽ không thể bỏ neo trong hồn người. Hình tượng là ánh sáng của Thơ.
Bởi thế, Thơ, trên và trước, là cảm xúc và hình tượng. Kỹ thuật chỉ là một kẻ đến sau.
Thơ hay không chủ vào hình thức. Nó có thể là thơ có vần hay thơ không vần. Nó có thể là thơ cũ hay thơ mới, là lục bát hay là tự do, là cổ điển hay là hiện đại. Nó có thể là lãng mạn hay biểu tượng, hiện thực hay siêu thực, ấn tượng hay trừu tượng, tượng trưng hay cụ thể... Nhưng Thơ hay phải mở ra cho ta thấy những hình tượng mới.
Hãy đọc lại những câu thơ đầy hình tượng này:
Ngả nghiêng đồi cao bọc trăng ngủ
Đầy mình lốm đốm những hào quang
(Ngủ Với Trăng, Hàn Mặc Tử)
 
Phất phơ hồn của bông hường
Trong hơi phiêu bạt còn vương máu hồng
(Chiều, Xuân Diệu)
 
Tôi là con nai bị chiều đánh lưới,
Không biết đi đâu, đứng sầu bóng tối.
(Khi chiều giăng lưới, Xuân Diệu)
 
Vạn chướng như bôn nhiễu lục điền
Trường giang như kiếm lập thanh thiên
(Hiểu Quá Hương Giang, Cao Bá Quát)
(Ruộng xanh và núi chạy vòng quanh
Sông dài: gươm dựng giữa trời xanh) ^[6]
(Buổi sáng qua sông Hương)
 
Vũ quá sơn dung sấu
Thiên trường nhạn ảnh cô
(Giang Hành, Nguyễn Trãi)
(Mưa bay qua dáng núi gầy
Trời mênh mông, nhạn, bóng ngây dáng buồn
Đi thuyền trên sông)
 
Khách chu hàn phiếm phiếm
Giang sắc vãn âm âm
Bất kiến ba đào tráng
An tri vạn lý tâm
(Thanh Trì phiếm chu nam hạ, Cao Bá Quát)
(Thuyền khách lạnh lùng trôi trên nước
Mầu sông sẫm tối lúc chiều buông
Không thấy ba đào hùng tráng gọi
Làm sao biết được chí muôn phương
Từ Thanh Trì buông thuyền xuôi Nam)
 
The riverbed, dried up, half full of leaves,
Us, listening to a river in the trees.
(Hai câu đề từ của tập The Haw Lantern, Seamus Heaney)
 
(Nửa lòng sông cạn xác lá khô
Sông chảy trong cây một dòng mơ.
Hay,
Nửa lòng sông cạn. Lá đầy.
Nghe sông thao thiết trong cây chảy tràn.
Hay, dịch và mở thêm ý:
Sông cạn nửa lòng, xác lá không
Xiết chảy trong cây một dòng sông
Ta nghe dòng chảy trong tâm lặng
Bật sáng một dòng xanh mênh mông)
 
Sầu nhãn vọng cùng sương hải ngoại
Nộ quyền huy phá bạch vân đoan
(Quá Hải Vân Quan, Trần Quí Cáp)
(Rách đôi mắt ngóng sầu xanh biển
Nát một quyền vung giận trắng mây
—Vũ Hoàng Chương chuyển)
 
Bergère ô tour Eiffel le troupeau des ponts bêle ce matin
...
Et tu bois cet alcool brulant comme ta vie
Ta vie que tu bois comme une eau-de-vie
(Zone, Apollinaire)
(Kẻ chăn cừu ơi hỡi tháp Eiffel
Bầy cừu của nàng là những cây cầu sáng nay kêu be be
...
Và mi uống cốc rượu cháy đỏ này như cuộc đời mi
Cuộc đời mi mà mi chơi như một cốc rượu mạnh
Zone / Vùng )
 
Bỗng dưng buồn bã không gian,
Mây bay lũng thấp giăng màn âm u.
Nai cao gót lẫn trong mù
Xuống rừng nẻo thuộc nhìn thu mới về.
(Thu rừng, Huy Cận)
 
Em lùa gió biếc vào trong tóc
Thổi lại phòng anh cả núi non.
(Áo trắng, Huy Cận)
 
The apparition ọf these faces in the crowd
Petals on a wet, black bough
(In a Station of the Metro, Ezra Pound)
(Những khuôn mặt đột ngột hiện ra trong đám người
Những cánh hoa dán chặt trên những cành cây đen ướt
Ở Một Trạm Xe Điện Ngầm)
 
mùa hạ cùng ta đi hài đỏ
qua cầu tơ liễu. nắng vàng trong
mùa hạ cùng ta che nón rộng
xuống đầm nước lục bơi thuyền sen
mùa hạ cùng ta thổi sáo trúc
diều ai lơ lửng mấy tuần trăng
mùa hạ theo ta vào nương bãi
chặt cụm mây vàng. hái mật ong
mùa hạ theo ta ra đầu núi
nhìn quanh. từng vạt khói bềnh bồng
năm năm. ta qua vùng thảo nguyên
nghe mơ hồ ngôi sao biếc gọi
(Thảo Nguyên, Nguyễn Xuân Thiệp)
 
Ngoài thẳm biển
Có cây nghìn lá
Nghìn lá reo nghìn xanh
Nghìn lá reo gốc gió.
Ngoài thẳm biển
Gió làm đứt chân trời
Ùa bão sóng.
(Gốc Gió, Hoàng Hưng)
 
Durant ces mois obscurs, ma vie n’a scintillé que lorsque je faisais l’amour avec toi.
Comme la luciole qui s’allume et s’éteint, s’allume et s’éteint — nous pouvons par instants suivre son chemin
dans la nuit parmi les oliviers.
Durant ces mois obscurs, ma vie est restée affalée et inerte
Alors que mon corps s’en allait droit vers toi. La nuit, le ciel hurlait.
En cachette, nous tirions le lait du cosmos,
pour survivre.”
(Les Ratures du Feu, Tomas Tranströmer)
 
Trong những tháng ảm đạm tăm tối ấy, đời anh chỉ bừng sáng
khi anh yêu em.
Như con đom đóm loé sáng rồi ngúm tắt, loé sáng rồi ngúm tắt—có những lúc chúng ta có thể dõi theo đường bay của nó
trong đêm tối giữa các tàng cây ôliu.
trong đêm tối giữa các tàng cây ôliu.
Trong những tháng ảm đạm tăm tối ấy, đời anh bị trì níu và trơ ì,
Nhưng thân xác anh bước thẳng đến bên em. Ban đêm, cả bầu trời thét gào.
Trong bí mật, chúng ta vắt sữa từ vũ trụ,
để sống còn.
( Những bôi xóa của lửa ) 
 
Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây, súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi
(Tây Tiến, Quang Dũng)
 
Khói thuốc xanh dòng khơi lối xưa
Đêm đêm sông Đáy lạnh đôi bờ
Thoáng hiện em về trong đáy cốc
Nói cười như chuyện một đêm mơ
(Đôi bờ, Quang Dũng)
 
Sớm hạ búp sen đôi gió
Sóng đòng buồm nhấp nhô thơm
Tóc liễu trường tân thơ cổ
Trời xanh côban rất Đường…
(Vào Hè, Lê Đạt)
 
Nụ xuân chớp đông
Hoa xuân chớp hồng
Chũm cau tứ thì chúm chím
Ú ớ mơ ngần
một giấc chim xuân
(Nụ Xuân, Lê Đạt)
 
Nguyên dạ không đình nguyệt mãn thiên
Y y bất cải cựu thuyền quyên
Nhất thiên xuân hứng thùy gia lạc
Vạn lý Quỳnh Châu thử dạ viên
Hồng Lĩnh vô gia huynh đệ tán
Bạch đầu đa hận tuế thời thiên
Cùng đồ liên nhữ dao tương kiến
Hải giác thiên nhai tam thập niên
(Quỳnh Hải Nguyên Tiêu, Nguyễn Du)
 
(Trăng nở đêm rằm sân bỏ không
Đẹp xưa trăng vẫn thúy em hồng
Xuân ghé nhà ai ngây ngất mộng
Quỳnh Châu dằm dặm trổ trăng song
Nhà cửa nát tan đỉnh núi Hồng
Căm căm ngày tháng trắng đầu bông
Đường đi không lối trăng gặp bóng
Biển tận trời xa ba mươi đông)
(—Phạm Công Thiện dịch thoát)
Canh cá chua cho thêm mấy dọc hành. Em bảo anh sao ăn quá chậm. Thoảng nghe xơ xác những dọc hành trong cơn mưa đầu hạ. Tiếng cá quẫy giật mình đêm vắng. Và mùi rau thơm bịn rịn chân tường... Bát canh chua trong mâm cơm như giếng sâu không nhìn thấy đáy…
Ta rực rỡ trong vỏ bọc đêm tối. Hòa quyện đường vân thớ gỗ, rổ rá đan bện, ánh sáng gặp nhau nơi sợi tóc bóng đèn... Ta khai mở, tôn vinh nhau. Thành ngọn nến, nước sạch. Thành hoa tươi, hương thơm tế lễ tổ tông. Sông cuộn chảy cứu cánh rừng đang cháy. Lưỡi dao sắc cắt vào quả ngọt. Tảng đá vụn rời tự bay theo gió thổi. Ta đầu thai trong nhau. Nghe sữa đọng trong từng cọng cỏ, mắt thú dữ phát quang bóng tối, những giọt đắng chảy về túi mật, và tro than vùi xuống luống cày. Ta xoải mình trở thành người khác, làm hạt giống giã từ sân kho, bồ hóng gác bếp, giã từ thúng mủng, chum vò... lăn xuống đất đai.
(Mưa trong đất, Mai Văn Phấn)

Phường xa nhịp sắt bon bon, 

Tàu như dưới tỉnh, núi còn vọng âm.

Sân ga mái giọt âm thầm:

Máu đi có nhớ hồi tâm đêm nào?

Mình tôi với tuyết non cao;

Với cồn phố tịnh buốt vào xương da; 

Với mây trên nhợt ánh tà;

Với đèn xóm hạ cũng là tịch liêu.

Tôi về bước bước đăm chiêu,

Tâm tư khoác kín sợ chiều lạnh thêm.

(Khoác kín, Cung Trầm Tưởng)

Người về trong lúc tàu đi  

Rớt nhanh một nét tường vi hoang đường

(Tiếng tàu hạ non, Cung Trầm Tưởng)

Verde que te quiero verde
Verde viento. Verde ramas
El barco sobre la mar
Y el caballo en la montana...
(Romance Sonambulo, Federico García Lorca)
(Xanh lá, ta muốn em màu xanh lá
Cơn gió màu xanh. Cành cây màu xanh
Cánh buồm trên biển và con ngựa trên đỉnh non cao...
Rong khúc mộng du/Somnabule ballad)
 
… Yo no soy un poeta, ni un hombre, ni una hoja,
pero sí un pulso herido…
(Poeta en Nueva York, Federico García Lorca)
(… Tôi không là thi sĩ, cũng chẳng là con người, chẳng là cánh lá,
nhưng chỉ là cái nẩy bật chảy máu của một vết thương…
Thơ ở New York, Federico García Lorca)
 
Trưa bốc cháy lòa đồng đất rung
Chênh chao khói nắng bướm bay vờn
Bướm dại quẩn quanh bên tay cuốc
Đáp đậu bàn tay xòe ngửa không
(Trưa, Tù và Bướm, Thanh Tâm Tuyền)
 
Hai đứa kéo nhau chạy vào mộng mị
Giờ tắt thở nằm trên bãi hư vô
Bầy ngựa chứng hàng thùy dương vó bão
Biển đưa trăng lăn vào đá tiếng ru
(Tội Nghiệp, Tô Thùy Yên)
 
... Love has no other desire but to fulfill itself
But if you love and must needs have desires, let these be your desires:
To melt and be like a running brook that sings its melody to the night.
To know the pain of too much tenderness.
To be wounded by your own understanding of love;
And to bleed willingly and joyfully.
To wake at dawn with a winged heart and give thanks for
another day of loving;
To rest at the noon hour and meditate love's ectasy;
To return home at eventide with gratitude;
And then to sleep with a prayer for the beloved in your
heart and a song of praise upon your lips.
(The Prophet, On Love, Kahlil Gibran)
 
(Tình yêu chẳng có ước nguyện gì hơn là tự làm tròn đầy chính mình
Nhưng nếu ngươi yêu và cần có những điều ham muốn,
Hãy để cho những điều này trở nên ham muốn của ngươi:
Được chảy tan và như một dòng suối ca hát cho đêm.
Được biết nỗi đau đớn của quá nhiều âu yếm, dịu dàng.
Được bị thương vì chính sự hiểu biết của ngươi về tình yêu;
Và được chảy máu ra cho tình yêu một cách tự nguyện hân hoan
Được thức dậy vào buổi lê minh với trái tim tháp cánh
Và dâng lời cảm tạ đời đã cho ta thêm một ngày mới để yêu thương
Được nghỉ ngơi lúc giữa trưa và suy ngẫm về sự ngây ngất của tình yêu;
Được trở về nhà lúc chiều hôm với lòng biết ơn;
Và rồi được ngủ đi với lời nguyện cầu trong tim cho người
yêu dấu và một khúc tụng ca trên đôi môi.
Ngôn Sứ/Kẻ Tiên Tri, Về Tình Yêu )
 
Tôi còn muốn trích nhiều nữa, nhưng trích sao cho hết. Đời sống có biết bao nhiêu câu thơ đẹp để nuôi dưỡng chúng ta. Hãy lớn lên và đi vào đời cùng những câu thơ mới tinh và đẹp đẽ như tiếng kèn ban sớm, nhưng cũng hãy lặng yên nghe những câu thơ như những tiếng mưa tịch mịch trong lòng. Nắng kia cũng như mưa nọ đều sẽ làm cho ta chín ngọt với đời, và từ đó, làm cho ta thêm hiểu và thêm yêu giá trị của cuộc sống.
Và nắng với mưa thì cũng là những hình tượng của thơ.
10.
Để kết thúc, tôi muốn đi một nhịp chõi.
Tôi muốn trích dẫn một bài thơ rất mới ở đây. Thơ của Nikki Giovanni. Sinh ở Knoxville, Tennessee năm 1943, hiện tại, nhà thơ nữ này đang dạy viết văn (creative writing) tại Rutgers University. Đây là một bài thơ phá thể (dù tự nó đã mang thể tự do rồi) và phá ngữ pháp. Nhưng đó không phải là điều chính yếu để tôi đưa nó vào phần kết những suy nghĩ về Thơ của tôi qua bài viết này. Điều chính là nó nói được một trong những vai trò cốt tủy của thơ (và đồng thời cũng của người làm thơ). Đó là nắm lấy ta và vất đẩy ta vào những bến bờ mới. Ở đó, Thơ cùng trời đất cỏ cây thiên nhiên âm nhạc hoa lá mở ra đánh bẫy ta. Và ta hân hoan để cho thơ trói ta lại và đẩy ta ra hứng chịu những cơn mưa của khát vọng đời. Và rồi, bấy giờ thì thơ sẽ chuốc rượu mời ta.
ever been kidnapped
by a poet
if i were a poet
i'd kidnap you
put you in my phrases and meter
you to jones beach
or maybe coney island
lyric you in lilacs
dash you in the rain
blend into the beach
to complement my see
play the lyre for you
ode you with my love song
anything to win you
wrap you in the red black green
show you off to mama
yeah if i were a poet i'd kid
nap you
(Kidnap Poem, Nikki Giovanni) ^[7]
 
(có bao giờ bị bắt cóc chưa
bởi một nhà thơ
nếu tôi là một nhà thơ ấy à
tôi sẽ bắt cóc bạn
bỏ bạn vào trong những câu thơ tôi và nhồi
bạn ra biển
hay có lẽ một đảo hoang
làm cho bạn say sưa nhã nhạc trong hoa tử đinh hương
đẩy bạn vào mưa
trộn bạn vào biển
làm cho ngát cái nhìn tôi
chơi đàn thất huyền cho bạn nghe
tụng ca bạn với bài hát tình của tôi
bất cứ cái gì để chiếm lòng bạn
gói bạn lại với các thứ xanh đỏ tím vàng
đưa bạn ra khoe với mẹ
ừ, thế đấy, nếu tôi là một nhà thơ tôi sẽ bắt
cóc bạn
(Thơ Bắt Cóc)
 
Mong bạn, kẻ yêu thơ, luôn luôn để cho mình bị bắt cóc đi như thế.
Thi sĩ sẽ bắt
cóc
BẠN
BÙI VĨNH PHÚC
(VIII, 1993
Xem lại & nhuận sắc/bổ sung, III, 2025)
 
Chú thích:
[l] Ý niệm "bootstrap" được trình bày trong quyển The Tao of Physics (Đạo của Vật lý) của Fritjob Capra. Việc dùng ý niệm này để giải thích cấu trúc của thơ là trách nhiệm của riêng tôi.
[2] Âm mở: e, a, ă, o; âm khép: i, ư, u; giữa mở và khép: ê, ơ, â, ô, Âm bổng: i, ê, e; âm trầm: u, ô, o; giữa bổng và trầm: ư, ơ, â, a, ă. Âm vang: m, n, nh, ng; âm tắc: p, t, ch, c.
[3] Vầng, ánh, bóng... có thể là mạo từ (article) hay danh từ tùy theo cách chúng được sử dụng. Mạo từ trong tiếng Việt là một đề tài lý thú nhưng không thuộc phạm vi của bài viết này.
[4] Thật sự, tà tà trong tà tà bóng ngả về Tây của Nguyễn Du là một trạng từ chỉ thế cách, bổ nghĩa cho động từ ngả. Tà tà của Tản Đà là một trạng từ chỉ mức độ (ở đây, rõ hơn, chỉ sắc độ), bổ nghĩa cho tính từ dương, nếu dương được dùng như tính từ.
[5] Thêm một chú thích về vấn đề ngữ pháp ở đây:
Bóng tà tà dương, nếu dùng theo hướng một mệnh đề như đã thử phân tích, sẽ có kết cấu giống như câu thơ đã dẫn ở phía trên của Hàn Mặc Tử, "Mùa rất trai và ánh sáng rất cao". Kết cấu ngữ pháp của cả hai câu sẽ phải là: chủ từ (danh từ) + động từ thì (hiểu ngầm) + trạng từ + tính từ. Bắt buộc phải có trạng từ trong kết cấu này. Nếu không, câu loại này vẫn có nghĩa, nhưng không phải là nghĩa mà tác giả (có thể) muốn dùng: mùa trai khác hẳn mùa rất trai, bóng dương khác hẳn bóng tà tà dương. Mùa trai (?!), nếu hiểu được, có thể là một danh ngữ (noun phrase); bóng dương là một danh ngữ (để chỉ mặt trời; bóng, ở đây, là mạo từ). Còn mùa rất trai và bóng tà tà dương là những mệnh đề mà ý nghĩa của chúng đã được thử phân tích.
[6] Trong phần trích thơ này, tôi để nguyên bản Pháp, Anh, Tây-Ban-Nha và Hán Việt, trước khi giới thiệu phần dịch, cốt là để cho ta nhìn rõ được tài hoa của các nhà thơ trong việc chọn từ ngữ với những âm thanh và ý nghĩa của chúng. Những câu thơ dịch, nếu không đề tên dịch giả, là những câu do tôi thực hiện.
[7] Trong bài thơ này, ngữ pháp bị phá nơi việc bỏ chủ từ ở nhiều chỗ, xuống dòng lạ đời giữa meter và you, cắt kidnap ra làm hai mảnh ở cuối bài. Các danh từ meter, lyric, ode được biến thành động từ với những nghĩa rất thơ, đặc biệt là động từ (to) meter. See, ngược lại, đang là động từ được biến thành danh từ.